Norako kasuari deklinabidean izen diferenteak emon jakoz. Destinatiboa deritxoe gaur sarri: helburuaz edo xedeaz loturik dagoalako beronen esangurea, eta arrazoi berorregaitik adlatibo xedezkoa edo antzeko izendapenak be emon izan jakoz. Adlatibo finala be deitu izan jako marka honi.
Eremu semantiko diferenteetarako erabilia danez, batzuetan izan daiteke norako, beste batzuetan noizko eta beste batzuetan zertarako edo zertako. Eta hiru itaun-hitzotan ohartu geinkenez, lehenengoan -rako atzizkia agiri da, bigarrenean, ostera, -ko soila, eta hirugarrenean bietara: -rako edo ko.
Hortik ateraten dana da adizlagun destinatiboa eregiteko atzizki egitura bi ditugula, behinik behin; lehenengoa, ezagunena eta orokorrena, bikotxa: -ra adlatiboaz eta -ko adizlagun-atzizkiaz eregia, eta bigarrena bakuna, -ko atzizki soilaz ordezkatua.
Argi itxi beharreko puntua da, -ko atzizki hori hor ez jagokola genitiboari; ez darabilgula izenen adnominalak markatzeko kasu horretan; -ko hori adizlagun-marka dogu, destinatiboko marka zaharra. Eta -rako, esangura horretarako marka barriagoa, -ra adlatiboa lagun hartuta eregi izan dana.
Atzizki-bitasun horren arrazoiz ditugu euskeran hainbat aldaera bikotx. Batez be adberbio kategorietan, eta osterantzeko adizlagun batzuetan.
taun-hitzetan zertarako eta zertako (edo zetako) biak dira ezagunak eta erabiliak. Bitasun horretan bai jazoten da batak izatea indarra eta erabilera handiagoa eta besteak urriagoa. Halan, betiko erabiliagoa izan da (eta da) betirako baino. Beste denpora-adberbio batzuetan oreka handiagoa egon ohi da. Bitasun horren kasu garbiak dira, besteak beste, geroko eta gerorako, atzoko eta atzorako, etziko eta etzirako, luzarorako eta luzaroko.
Beste hitz batzuen kasuan, hitz zaharretan berariaz, eta adberbio kategoriakoetan, -ko soila agiri da: oraingo, gaurko, sekulako, daborduko, dagoeneko, aurtengo, beste batzuen artean.
Baina osteango adberbioakaz eta adberbioen hurreko adizlagunakaz, denpora eremukoak izanda be, -rako erabilten da. Berbarako: goizerako, arratsalderako / arrastegirako, iluntzerako, gauerako, ordurako, hurrengorako, datorren urterako, lehengo asterako.
Izenordain eta erakusleak be hizkera askotan onartzen dabe ko adizlagun destinatiboaren funtzinoan, -rako erregularraren ondoan. Zertako (zetako) ez da bakarra. Sartaldeko hiztun batek errazto esan lei: Danak ez gara kapazak edozetako, baina zeozetako danok daukagu abilidadea.
Badira, bestetik, destinatiboko atzizki biak onartzen dituen hitzak, edo hitz kategoriak, baina bata eta bestea sintaxi diferenteaz eta ingurune diferenteaz darabilezanak, edota balio banangoaz; era biak bizikide izan ohi dira hitz beraren atzizki modura, baina bakotxak bere arlo-txatala beteten dauela, batak besteari enbarazu egin barik. Kasu hori dogu ordu denpora-izenarena. Orduko postposizino lez ohi darabilgu, izenei edo aditz partizipioei laguntzen, eta ordurako, aldiz, adizlagun edota adberbio gisa. Lehenengo kasua: Zu etorri orduko ailegauta egon dira beste guztiak. Laurak orduko hemen egon behar dozue. Eta bigarrena: Ordurako etorten ahalegindu zaiteze guztiok. Zu orain hamazazpi urte jaio zinan, baina ordurako hilda egon zan zure aitita.
Aditz jokatuakaz be bitasuna agiri da: daneko eta danerako, dagoaneko eta dagoanerako, datorreneko eta datorrenerako. Baina itxura bitasun horren atzean, gehienetan edo ia beti, esangura aldetiko banangotasuna ezkutatzen da; balio bereiziak gorde ohi ditue batak eta besteak. Etorri daneko, bat-batekotasun zentzunaz darabilgu sarritan, etorriaz batera, etorri eta berehala. Halan: Irakaslea atean agertu daneko isildu dira ikasleak. Eta danerako, ostera, dan momenturako, dan unerako balioaz darabilgu gehiago. Halan: Zatozenerako prest eukiko dot afaria.
Aditzizenaren gainean be ko soila (-teko) da erabilera nagusia, baina aldamenean badau beste aukerea be, -rako (-terako). Baina hor be egitura bien balioak bide banatatik doaz. Arratsaldeko hirurak eta hondino bazkaltzeko gagoz. Hau da, bazkaldu barik. Zuk halan dala dinozu, baina hori ikusteko dago hondino. Hau da, ez dogu ikusi, ikusi barik gagoz. Batzuetan, barriz, denpora aldetiko berehalakotasuna adierazoten dau teko horrek. J. Mateo Zabalaren esaldi hau lekuko: alantxe egiten deutse ilteko dagoanari bere eriotzea urreratuten jakola esan gura dabeenak.
Aditzizena -tzerako tipokoa danean, noizko, ordurako denpora-nozinoa datza azpian. Zu etorterako beste guztiak etorrita egozan. Eredu hau, dana dala, bakana da sartaldean; ugariagoa erdi eta ekialdean.
Izen eta adjektibo kategoriakaz darabilgun funtzino-marka destinatibo nagusia rako dogu, jakina. Etxerako behar egin, eta ez kanporako. Onerako zein txarrerako, gauzak diran moduan dira. Baina ko atzizkia be agiri da noiz edo behin izen kategoriakaz, batez be idatzi zaharretan. Errefrau pare bat, dinoguna on egitera datozanak. Isasti historiagileak bilduriko errefrauetariko bi. Espazio eremukoa bata: Gibeleko on dena bareko gaizto (Para el hgado lo que es bueno, para el bazo es malo) (45 znb.). Denpora eremukoa bestea: Nor bere tenpirako, arbia abendoko (Cada cosa para su tiempo, el nabo para (el) adviento) (64 znb.).
Denpora eremuko izenakaz pentsa lei beranduagora arte iraun dauela ko destinatiboak. J. Mateo Zabalak XIX. mendean ondo sarturik, ondoko honen moduko esaldiak itxi deuskuz idatzirik: diruak korrian onenbeste denporako emoten dituezan askok. Korrian, diru mailegatze kontuan, interesagaz ordaintzeko esan gura dau; eta honenbeste denporako, guk hainbeste denporarako esango gendukena adierazoteko.
Baina aurrekoez ostean, bada esangura esparru jakin bat, denporearen barruti zabalaren barruan, sartaldeko berbetetan ko atzizkiaz era erregularrez markatzen dana: ordua adierazotekoa, ze ordu dan esateko. Halan esan daroagu: ordu batetako, ordu bietako, hiruretako, lauretako, bostetako, seiretako, zazpiretako, zortziretako, bederatzietako zein hamarretako, euskerearen sisteman nagusi dan ereduaren ondoan. Hau da: ordu bietarako, hiruretarako e.a. Orduerdiak eta ordu laurenak emoteko be morfologia bera erabilten dogu: hiru terdietako, sei terdietako, zazpirak eta laurenetako edo zortzirak lauren gitxiagotako.
Badira beste esangura esparru batzuk be tako mugagabeaz sartaldean askok ohi darabilguna. Zer dago armozutako?. Sasoiz etorriko naz bazkaritako. Eta nork ez dau ezaguna harako herri-kantu baten kopla hau? Aita Periko, seme Juaniko, zer daukazu afaiteko?
Azken ohartxo bat sintaxiaz. Sintaxiaren eta esangurearen alderditik begiratuta, bai norentzat benefaktiboak, bai norako destinatiboak, gitxi-asko zerikusia dabe nori datiboko kasuagaz. Modu batera edo bestera aditzaren prozesua eurengana zuzendua dago, nori-ren kasuan era zuzenagoaz, eta beste bien kasuan era zeharrekoagoz. Diferentzia nagusia da ze, nori kasuak aditzagazko akordioa eskatzen dauela, eta beste biek ez, ez eskatu, ez onartu.
Hurrengorako guztiok ikasi geinkela gaurko honetatik deritxat. Oraingo eta geroko.
Iturriko
2017-02-03
