?Hara gure umetxua! Ikusten dozu ze polita! Besartean eukan ume mardo guria erakutsi eutsanean ama gazteak herriko andra ezagun edadekoari, eta honek, ikusi eta batera: ?UmeTXUa dinozu? UmeTOA da hori, umetxua barik, umeTOa!
Bizkaiko parte baten, sartalderengo euskeran, -to atzizkia eransten jake izen batzuei, handitu edo hanpatu gura ditugunean. Gazte jenteak gitxiago beharbada, baina behin edade bateko jente euskaldunak berez-berez erabilten ditu horretarikoak.
Gogora jatort, P. Zamarripa idazleak, Txorierriko semea zanak, Kili-kili izeneko liburuaren sarreran, idazten dabilen berbaurrearen kontura, berba-joko umorezkoa egin guran edo, honakoa dinotsala irakurleari: berbaurretxu hau lar luze edo, lar luze barik, luzeegi agertu egin ez dakigun ze, osterantzean, irakurlea, () berbaurretxua deituko zer hau berbaurretoa litzake; ta holan, gauza bat agindu ta beste bat ikusiko zeunke. Berbaurretoa, berbaurre luzea aitzen emoteko.
Izen batzukaz ugariago darabilgu -to hanpatzaile hori beste batzukaz baino; giza-izenakaz batez be. Neskatoa dinogu Bizkai partean chicarronaren ordainetan. Eta urriago erabiliak izan arren, ezagunak besteok be: gizatoa edota gizontoa. Arratiako Arantzazuko seme batek honako oharra egin eustan Lezamako semea genduan idazle ezagunaren gainean: Gizontoa zoan Mikel Zarate. Edo Zeanurin entzuniko beste hau: Gizonto guztiak hemen gaiagozak. Gaztelaniaz hombreton, hombrn esango bagendu lez. Bide beretik esaten dira andratoa, umetoa eta beste giza-izen gehiago. Zelango andratoa egin dan, gero, zuen alabea! Hau be entzuna.
Baina osterantzeko berba arruntakaz be erabilia da: errapetoa, errape handia esateko.
Urdaibai aldean Karmen eritxon andratona bati Karmentoa esaten eutsen; ez beharbada berari zuzenean, baina bai beragaitik osterandian.
Gure herri kantutegian bada kopla ezagun bat, ironia puntua dariona, eta Arratia aldean behintzat behin edo behin hondino entzun daitekena: Ikazginaren lapikoTOA handia baina harrua, / abadearen lapikoTXEa, txikina baina gozua. Lauko horrek sukaldaritza mundura garoaz, lapikoa eta lapikokoa ditu mintzagai. Barruko janaria guztiz edo ez hainbestean gozoa izatea, lapikoaren neurriaz, lapikoaren handi-txikiaz lotzen ditu kopla horrek. Ikazgin koitadu izerdituaren janariari lapikoTOa deritxo, eta abadearenari lapikoTXEa. Lehenengoa hanpatzailea, bigarrena tipitzailea.
Aibarro eta batez be Juan Mateo Zabala idazleek -to eta -tzar atzizkiak biak batera darabilez behin baino sarriago, bai izenakaz, bai adjektiboakaz. Atzizki bikotx horrek, -totzar, handitasunaz batera gaitzespen sundea be ezkutetan dau. Edozelan be, neurriaren edo kualidadearen handiari intentsidade berezia eransten deutso. Atzizki bikotx horregaz darabilzan izen batzuk honakoak dira: lapurtotzar, gizatotzar, guzurtotzar. Nondik uste dozue hasi direala lapurtotzar handiak galduten? dino behin Zabalak. Eta: ikusten dituz lapurretak, besteai erneriko guzurtotzarrak beste behin. Eta Aibarrok: Azotadu ebeen borreruak izan zirean sei gizatotzar.
Baina bizkaiera alderdiko aurkaritza hori kenduta, gainerako euskal eremu osoan eta bizkaieran bertan be etorki zaharreko hitzetan, -to atzizkia tipitzailea izan da. Txikigarri izatea dau bere balio zaharra, gaur egun -txo atzizkiak dauen balio berbera. Ondo ezagunak dira gure herri ipuinetan, alegietan, Lukito eta Otsoko abere-pertsonaien izenak. Ezagunak, baita, gure izendegi zaharrean agiri diran honako giza-izenak: Nunuto, Lopeto, Urrato edo Domekato. Nafarroako Etxalekun bada torretxe eder bat, dorre izanikoa, Dorretoa deritxona. -to atzizkiaz markatu izan danean izen bat, euskera zaharrean berariaz, neurriz txikiagoa dala adierazoteko, edo afektibidade edo kutuntasun ikutua emoteko egin izan da.
Izen arrunten artean be gitxi-asko ezagunak dira guretzat zakutoa, zorrotoa edo zarandoa (zaran txikia) hitzak. Eta baserri munduan ezagunak dira mukitoa eta taukitoa, jesarteko erabilten diran mukur motroak. Ganadu lanadunen artean, artzaintzatik bizi izan diranen artean, izen ezagunak dira aketoa (aker gaztea) eta giberritoa (giberri edo ahuntz gaztea) be.
Baina goiko izenotan -to horrek atzizki graduatzaile tipitzaile bizia izateari antxina itxi eutsan; aurreko hitzari guztiz erantsia eta lexikalizatua da. Eta haren txandea, diminutibo lez, -txo edo -txu atzizkiek hartu eben aspaldi Pirinioz beheitiko lurralde euskaldunik gehienean, -to zaharkiturik gelditzen zala.
Baina zer jazo zan Bizkai aldeko euskeran? To atzizki zaharra bizibarritu egin zala momentu batetik aurrera, izen-adjektiboen txikitasuna barik, justu kontrako gradua eransteko; izaki edo kualidade bat handitzeko edo hanpatzeko. Harrezkerokoak ditugu, bada, neskatoa, andratoa, gizatoa eta enparauak.
Eta adjektiboetan be antzera jazo da. Euren kualidadea handiagotzeko berezitasuna beregandu dau -to horrek euskeraren sartalderengo alderdian.
Burutoa deitzea buruhandia dan bati, Mungialdean behintzat ezaguna da. Epertoa esatea ipurtandi bati, Arratia aldean bardin. Naustoa esaten deutsie Arratiako Zeanurin neurriz eskergea danari. Txarritoa deitzea zikin, basazto edo ugerdo bati be, Bizkai sartaldeko herrietan guztiz ohikoa da. Berez mailegu-hitza dan baju adjektiboari -to gehiturik garatu da bajutoa, eta andrazkoai genero-marka aplikaturik, bajutea, behetik gorakoan laburra edo motz antzekoa danagaitik esateko. Beste hainbeste esan daiteke norbait loditoa dala dinogunean, gaztelaniaz regordete, rechoncho esango bagendu lez.
Gaur bakanago entzun dira, lehenago idatzietan irakurten diran lapurtoa eta nagitoa, baina ulertu edozeinek euren esangurea eta intentzino zorrotza: lapurtoa, lapur handiagaitik esateko, eta nagitoa, nagitzar gogaitu bategaitik esateko.
Kontsonante batzuez (-r, -l, -n) amaituriko adjektiboakaz -do aldaerako eratorriak ditugu. Halangoak dira: alperdo, bizardo, ugerdo, zabardo edo saskeldo.
Eta amaitzeko, deitura lez iraun dauen Gorordo izena be, oinarrian ez da besterik, gogordo adjektibo mozorrotua baino, behinola goitizen izatetik gerora deitura-izen izatera heldu zana.
Iturriko
2016-04-14
