San Juan jai handia da, udako solstizioaren adierazgarria. Eguzkia goren dagoan sasoia adierazten dau, egunik luzeena eta gaurik laburrena. Gure herri literaturaren bitartez, jakituria zabala hartu dogu honen ganean. Hona esaera batzuk:
Egunik luzeena San Juanena; gaurik luzeena, Santa Luziena.
San Juan eguna, argitu orduko iluna.
San Juan, nekez etorri ta azkar joan.
Gaur da San Juan, bihar juan zan.
Eguzkiak San Juanetan dantza.
San Juanek esku batean suba eta bestean uda.
Sua Gabonetan txapan, San Juanetan plazan.
Udara, San Juanetatik San Pedrotara.
Horrez ganera, ortuko generoaren eta eguraldiaren gorabeherak guztiz presente dagoz esaeretan:
San Juan euri gabie, urte ogi gabie.
San Juan (Donibane, Jondone) euritsu, urtea ogitsu.
San Juan, artoa eta ogia kanpoan.
Gure artean San Juanetan hainbat ohitura zabaldu dira: bezpera gauean sua egin eta gainetik salto egitea, zuziak hartuta ortu-soloetan kantuak eta errezuak esatea, uragaz lotutako ohiturak, lora-sortak ateetan ipintea Halakoetan, gainera, konjuru moduko errezitaduak eta esaldiak botatzen dira:
San Juan Bautistaren izenean salto (jauzi)!
San Juan bezpera, sarna a fuera. Ogie ta ardoa etxera. Atso zaharra gangelpera. Neskatxa gaztiak txokolate hartzera.
San Juan bien, sarna (azteria) fuera! San Juan Bautistaren izenean salto!
San Juan goixeko inontzagaz ankak busti ezkero, gatxak kendu.
San Juan, San Juan, viva San Juan,
artoak eta gariak gora, viva San Juan,
subeak eta zapoak erre, erre, erre, viva San Juan.
Gaur dala, biar dala Doniane,
etzi San Juan biaramone,
gure soloan lapurrik ez
badagoz bere erre beitez.
Esaldi egin horreetariko batzuk kantu-txatalak dira, kantutik aparte soltean osotasun modura geratu diranak.
San Juanetako kantuak be badagoz, Bizkaian zehar nahiko zabal. Aldaera hau Resurreccin Akuek Cancionero Popular Vasco lanean dakar.
San Juan bagilean
denpora ederrean,
hamalau atso tronpeta joten
motrailu baten ganean.
Udan udan udan
San Juanetan
dantzan eingo dogu
ifar-haizetan.
Lirio lora ederra
jaio da bagilean
lora ederrez beterik dago
Pazkua-maiatzean.
Udan, udan, udan
Maiatzean lirio ederra
baia orain bagilean
hirukotxa ederrago da
Pazkua-maiatzean.
Udan, udan, udan
Gure ortuan ginda-lorea
San Juanetan heldua,
San Juanak baino lehenago
gure usoak batua.
Udan, udan, udan
Beste hau Emilio J. Donadok Otxandio, Oleta, Gatzaga, Legutio eta Ubideko euskal herri-kantak liburuan argitaratua da.
San Juan de la Portaletaa
zapatu arratsaldian
hamalau atso tronpeta joten
motroilo baten gainian.
Urra, urra, urran
San Juanetan!
dantzan eingo dogu
ipar-haizetan.
Ujuju!
San Juanera goaz gu.
Hasierako esaldia San Juan ante Portam Latinam ei da jatorriz, herriak ahoz horretara bihurtua.
