San Blas
Zezeilaren 3a, San Blas eguna. Oihartzun zabaleko eguna euskal lurraldeko leku askotan. Durangoaldearen erdian dagoan Abadiñokoa da entzuterik gehien dauenetariko bat, batez be euskera bizi dan lurraldean. Baina Arabako lurraldean, Aiarako Laudiokoak be bere entzutea dauka eta goi lautadan Dulantzikoak be bai.
San Blasek leku guztietan dauka eztarriko gatxak eta minak kentzeko doaia eta birtutea. Horregaitik bedeinkatzen dira eleizetan egun horretan sanblas kordelak, gero bederatzi egunez samatik eskegita euki behar diranak, edo eztarriko mina kentzeko, eztul eta katarroak uxatzeko, edota sano dagoanari holako gatxik etorri ez dakion.
Egun horregaz zerikusia daben errefrauetan behin baino sarriago agiri dira honako berbak: eztula, doministikuna, arnasarik hartu ezina, ito beharrik egotea. Hara batzuk:
San Blas, ito arte arnas (Urdaibai)
San Blas Abadiñon ta eztul Durangon. (Lezama)
San Blas! Bedeinkatutako haria saman ipini eta eztulak blast!
San Blas, doministikuka ito behar naz. (A. Zavala, 2557)
Idiek eztula egin eta San Blas!; aitonak eztula egin, eta itoko al haiz, ba! (D. Inza, 164)
Santuaren izena, Blas, monosilaboa eta indar handikoa da, errima joko gihartsua eskeintzen dauena blast hotsitzagaz edo haz adizkiagaz. Hitz-joko horreetariko baten sustraitua da desira txarreko beste hau be:
San Blas, maana ms, pasau maana tragauko al as! (Iurreta).
Ganadu feria eguna izaten da jai hori leku batzuetan. Baina ganaduagaz batera, txarriki eta beste jaki batzuen salmenta eguna be bai. Laudion txarria egiten dabe zotzetara egun horretan eta odolosteak egin eta saldu be bai. Baserritarren eguna zan lehen batez be. Abadiñora, Bizkaitik ez eze, Gipuzkoatik eta Arabatik be jente handia batzen zan. Bide luzeok oinez egiten ziran lehen, negu gorrian, sarritan euriari eta edurrari jarkita, beheak guztiak basatza bihurturik egozala. Horrek oihartzuna gogorazoten deusku erromeri kopla zahar batek:
San Blas pasau dan urte bi,
Abadiñora nintzan ni;
denpora txarrak emonda
ez nintzan ondo ibili.
Eguraldi txarra aitatu dogu: euria, uriolak, edurra, bisutsa ez dira falta Kandelario, San Blas, Santa Ageda inguru horretan. Gogoratu honango esaera zaharrak:
«Kandeleraz bildurra, Santa Agedaz edurra» (Azkue, EY, 1736)
Kandelario, elurra dario; San Blasek lagunduko dio. (A. Zavala, 1764)
Ganadu-tratuak ez ziran falta izaten egun horretan. Eta negutik udabarrirako bidean, patari zaharrak saldu eta gazteak erosteko momentu ona zalakoa be bai. Hara asto zaharra eta asto barria akordauazoten deuskun errefrau honen esana:
Santa Luzietan galtzen dan astoa, San Blasetan erosten da gazteagoa (A.Zavala, 2621)
Santa Ageda
Usu zaharrekoa da Santaiageda kantetan etxerik etxe edo auzorik auzo gazteak ibiltea. Bizkai inguruan Santageda kantetanibiltea esaten jako usu honi. Gipuzkoa aldean Santa eskea entzuten da.
Aranatarrek, hor XIX. mendearen lehen hamarrekoetan garbi usaineko kantu-berbak eta doinuak bultzatu ebezanetik, beste hauspo bat emon eta giro barri baten sartu eben ohitura hau. Santa Ageda bihurtu zan deun Agate, eta aintzaldu eta holako berba hanpatu barrizaleakaz apaindu eben kantuaren testua.
Tradizinoko santageda koplak laukoak dira, lauko luzeak, 10 silaba lehenengo eta hirugarrenak eta 8na bigarren-laugarrenek, bikoiztiek. Tradizino zaharreko beste eske-kopla askoren antzera.
Tradizinokoetan gai biren inguruan bilbatzen dira koplak. Batetik, kantuz ibilteari bere arrazoia emoten deutsan Santa Agedaren bizitza eta martirioa. Bestetik, etxe batera, familia batera kantari-aldrea hurreratzen danean, familia horretako kideai koplak eskaini eta sariaren eskea egitea.
Ataungo kopla txortea oinarritzat hartzen badogu, hara zelan gogorazoten deuskuen kopla-kantariek, etxe batera hurreratzean, kantuaren motiboa Santageda bezperan:
Santa Ageda, Ageda / bihar da santa Ageda, / bihar da santa Ageda ta / gaur haren bezpera gaba
Ondoren Santa Agedaren martirioaren istoria kontetan jaku koplaz kopla. Siziliako Kataniako alaba hori, zelan oinaze gogorren artean hilteko agindua emon eban Kinziano, Palermoko enperadoreak, edo erregeak. Enperadoreak beretzako nahi neska gazte hori, eta Agedak ezetza emon, ukatu, kristau legean:
Baina ez zegon larrosa hori / Kinzianorentzat egina, / zeru altuan eukan senarra, / Jesukristo gure Jauna.
Ataungo bertsinoarekin jarraituko dogu. Zahar usainekoak dira beste saileko koplak, zeinetan etxeko guztiak banan-banan koplatzen diran, azkenean sari eskea egiteko. Lehenengo etxeko jauna edo nagusia.
Zaldiz da eleizaratzen, / zilarrez oferendatzen, / handik etxera datorrenean / urre-silan da jarritzen, / txokolatea hartu artean / handikan ez da jeikitzen.
Hurrengo, etxekoandrea:
Baratzan eder txermena, / ondotik gora lerdena,/ etxekoandrea kopla dezagun / nagusiaren hurrena.
Udaberrian zeina dan eder / lino txikiaren hazia, / etxe hontako etxekoandreak / guziontzat badu grazia.
Ondoren, etxeko semea edo oinordekoa, «nagusi gaztea»:
Usoak dira kotara,/ nire begiak lotara,/ nagusi gaztea oraintxe goaz / berorren koplaetara.
Soroan eder goldea,/ soinean kapa morea,/ etxe hontako nagusi gaztea / ondo gizontxo noblea.
Etxeko alabea hurrengo:
Eder intxorren kordena,/ halaxen degu ordena,/ andre gaztea kopla dezagun / nausi gaztearen hurrena.
Etxetik hasi eta plazara / harriz daukazu galtzara,/ Mikaelaori jai haundietan / ateratzen da dantzara.
Gonea dauka josteko,/ jai haundietan jazteko,/ zazikriada balio ditu / etxea gobernatzeko.
Agur-despedidako koplak azkenez:
Izenetan dan ederrena da / nire jendeak, Mikaela,/ gu hemendik bagoaz eta / gauon Jainkoak diela.
Sopela inguruan eta beste leku askotan, jakina kantau izan diran usadiozko koplakaz osotuko dogu Ataungo tradizino ederraren beste alderdia. Izan be, badira este hainbat zertzelada be kopla-kantetan diharduan taldearen protokoloaren inguruan, leku batean ez bada, bestean agiri ohi diranak.
Herriko alkateari baimena eskatzea toketan da lehenengo:
Alkate jaunaz egondu gera / atzoko arratsaldean, / libertadea emonik deku / ibilitzeko bakean
Ez bagabiltzez bakean, / geure buruen kaltean, / sartu kartzela batean eta / gaur urtebete artean.
Etxeko jaunari eskeinitakoak honetara kantetan dira Uribe-kostako erara:
Errekaldean lizarra, / zeru goiean izarra, / etxe honetako nagosi jaunak / urregorriz dau bizarra.
Urregorriz dau bizarra eta, / diamantezko espalda, / berori bezain gizon prestaurik / herri honetan ez ahal da!.
Etxekoandrea izan ohi da sari-emoilea, eta hari zuzenduak dira palagu-lausegurik gurienak:
Etxe honetako etxekoandrea / andre ona ta noblea, / eguno bere ez dau bialdu / limosna barik pobrea.
edo bigarren partea beste era ezagunago honetara dala:
bidean gatoz informaturik / zelan dan limosnerea.
Bigarren kopla eder honetan laudatzen da areago etxekoandre «zabala»:
Etxe honetako etxekoandrea / hamar gonaren jaube da, / Pazko goizean jantziko dituz / hamar gona bere soinean.
Etxeko «zaldun gaztea» koplatzen da hurrengo:
Hortxe goian madari, / erramak dituz behera adi, / etxe honetako zaldun gazteak / hamalau urre txintxarri.
Hamalau urre txintxarri eta, / zazpi damaren eguzki, / hareek danak holan izanik, / gehiago deituz merezi.
Udabarrian urteten daude / erreka munan bitxiek, / hareetxek baino politago dira / (Maritxu) zure begiek.
Etxeko neska gaztearentzako koplak be ugariak baizen ederrak izan ohi dira, poesiaz beteak:
Hortxe goian idie, / haretxen begi argia, / elaztunetik pasa leiteke / (Maritxu) zure garrie.
Hortxe goian bost ardi, / hiru jantzan ta bi adi, / etxe honetako (Ana Marik) / merkatariak hamabi, / merkatariak hamabi deitu, / zein elejidu eztaki.
Azkenean sari-eskea egitea da usu. Halangoxe kortesiaz egiten zan Sopela aldean:
Okaran txiki garauz betea, / aurten da zeure urtea, / bost ogerleko emon ezkero/ urte guztiko bakea
Emotenbaozu, emoizu, / emoteezbadozu, esaizu, / beste batera joateko bere / hemen belu ein be(ha)r daku
Borondate txarreko zekenentzako be eukiten eben gordeta kopla zakarren bat, komeni ez diranak esateko be.
Etxe aurren hazurra, / etxe atzean hazurra, / Santagedak emon deitzula / kakapirri ta eztula.
Kirikio idazleak onduak izan behar dabe gaur gure kaleetan eta urietan askoz gehiago entzuten diran besteok. Hitzak behintzat. Euroi jagoken doinuak badauka eleiz girokoaren antza. Edozelan be koru batek, bakarlari eta guzti, kantetako pentsaturik onduak dagoz. Euron melodia patxadatsuagoa da, gozoagoa, geldiroagoa. Herri tradizino zaharrari halako goratasun bat, duintasun bat emon guraz ondua. Baserri girotik kale girora, urira erakarri gurako tradizino bizibarritua. Guztiz ezagunak gu guztiontzat beronek hitzak:
«Aintzaldu daigun Agate deuna / bihar da ba Deun Agate /Etxe honetan zorion hutsa / guztiok euko al dabe».
«Deun Agatena batzera gatoz / aurten be igazko berberak,/ igaz lez hartu gagizuez ta / zabaldu zuen zakelak»
Ez dirudi eguraldiak asko lagunduko dauenik Santagedaz, baina atsotitz zaharrek horren abertzentzia egina deuskue lehenagotik:
«Kandeleraz bildurra, Santa Agedaz edurra» (EY, 1736)
Kandelario, elurra dario; san blasek lagunduko dio. (A. Zavala, 1764)
Iturriko
2015-02-04
