0. Sarrera
Aditz jokatua, indikatibo edo egite erakoa deritxona, -na atzizkiaz menderaturik agiri danean, era bitako mende-perpausak adierazoteko izan daiteke: erlatiboko perpausak edota konpletibo erako perpausak.
“Hor aurrean datorreNA ezaguna dot” esaldian datorrena erlatibo perpaus baten aditza dogu, eta hagaitik -na atzizkia erdibitu daiteke, azpian datzan eta isildurik dagoan izena azaleratuz. Datorrena aditz egituraren azpian egon daiteke datorren ha –edo datorren hori edo datorren hau– edota datorren laguna, datorren pertsonea.
“Bazterrak endredetan dabileNA ondo dakit” esaldian, ostera, -na atzizkia ezin bikoiztu daiteke, atzizki bakarra eta erdibitu ezina da, atzizki bakun bihurtua. Ingurune horretan eta daukan esangurea gordeta, ezin daiteke berridatzi dabilen ha edo dabilen hori ez antzeko bihurtuta. Ingurunean daukan esangurea zaindurik, bakarrik ordezka daiteke –la atzizkia erabilita: dabileLA bihurtuta. Mende-perpaus konpletibo baten aditza dogu dabilena adizki menderatua hor.
Asko idatzi izan da, batez be oraintsuko hamarkadetan, -na mendeko konpletiboaz, batez be sartaldeko gramatikari edo gramatikazaleen aldetik. Izan be, bereiztasunik handiena eremu honetako berbeta-hizkeretan jazoten da gaur egun.
Halan bada, -na atzizki konpletiboaren puntua izango dogu idatzi honen jardungaia
1. -NA atzizkiaren morfologia
Atzizki konpletibo nagusi biak, -la eta -na, bigarren aukera gisa heldu dira funtzino horretara. Lehenengoa, atzizki adberbial izatetik eta bigarrena, atzizki erlatibo mugatzaileduna izatetik.
Erlatibo perpausetako dabileN+-A egituran dauka, bada, oinarria –na atzizki konpletibo honek.
Azkuek eta Altubek “el hecho de que…” bidea joten dabe atzizki horren balio konpletiboaren ointzat.
Edozelan be, dabilena konpletiboaren eboluzinoan, /-n + -a/ atzizki erlatibo + mugatzailearen lexikazizazinoa dago: dabilen (kontu)a / (gai)a edo hurrekoren baten eboluzinoz jazo da -na atzizki bakun hori. Eta antz-antzeko bidetik, dabilenik mend. adizkiaren -nik menderagailuaren kasuan, dabilen + –ik erlatiboaren bakuntzatik gertatu da atzizki bikun horren lexikalizazinoa, konpletibo funtzinoko bihurtzeko.
2. Tradizinoa eta gramatika-eretxiak
Atzizki honen lexikalizatzea zahar-zaharra dogu edozelan be, eta ez da -nik atzizki konpletiboaren kasua, ze bigarren hau askoz modernoagoa dogu, nahiz gaur egungo hizkera formalean -na markak baino askoz arrakasta handiagoa izan.
Idatzi zahar edo klasikoetan, berariaz sartaldekoetan agiri da -na marka konpletibo lez, baina erdialdekoan be sendoro sustraitua egon dala esan lei.
Idatzizko tradizinoan, dirudi beronen erabiltzaile irmoenak poetak edo bertsogileak izan dirala gehiago, hizlauz jardun dabenak baino. Ahapaldiaren errima jagoteko eraz etorteak erraztu izan dau batzuetan -na konpletiboaren agerrera.
Hara hitz neurtuzko testigantza zahar batzuk:
-Juan Lazkanokoaren kantuko ahapaldi bat: “Juan de Lazkano beltzarana, / Gipuzkoako kapitana. / Franzes osteak jakingo du / ura Ondarrabian zana.” (Isasti)
-“Katigatu ninduzun” amodio-kantuko ahapaldi bi: “Zurea izanagaz nago kontentu; / alan gura dot bizi, zuk gura badozu; / bakit orain ondo il bear dodana. Nizaz eras daizu gura dozuna” (5), “Laster etorri nadin / gurako al dozu, / il baino lehenago zakuskidan zu. / Bakizu zurea orain gustiau nazana. / Nizaz eras daizu gura dozuna” (17). Gura dozuna ahapaldi amaierako aditz erlatiboaz errima jagoteko, poetak, ahapaldi banatan, batean il bear dodana eta bestean, gustiau nazana idatzi dau, eta mende-perpaus bion buruan jakin aditzaren adizki bi: bakizu lehenengoan, bakizu bigarrenean.
-P. Barrutiaren ahapaldi honetan be bakizu aditzaren mende agiri da konpletiboa: “Portaleori itxita zatoz geugana. / Bakizu gure biotzok zeureak dirana.” (Acto para la Nochebuena).
Hizlauzko idatzietan be ezagun da atzizkiaren erabilera aspaldikoa. Otxoa de Arin ordiziarraren dotrinan, ohartzekoa da ondoko paragrafoan, sinistu aditzaren mende darabilzan -na atzizkidun mende-perpausen katea: “Bigarrena, sinistea aita dana. Irugarrena, sinistea semea dana. Laugarrena, sinistea espiritu santua dana. Bostgarrena, sinistea kriadorea dana. Seigarrena, sinistea salbadorea dana. Zazpigarrena, sinistea glorifikadorea dana.”.
Gramatikari klasikoen aldetik ez dau euki aldekotasun handirik marka konpletibo gisa -na atzizkiak, batez be -na erlatiboagazko nahasterik gerta ez zedin arrazoituta. Era sistematikoz -la atzizkiaren aldeko joerak izan dira nagusi. Halan, Mogel idazle markinarrak, testuetan irrist egin deutsien salbuespen batzuk gorabehera, -la atzizkia darabil beti. Idazlearen hautu gramatikal garbi baten ondorio dogu joera hori, ze bestela ezin da ulertu alboerrikoa eban Frai Bartolome etxebarritarrak nasai eta ugari erabiltea behin eta barriro -na konpletiboa. Edo bere loba Juan Jose Mogelek. Edozelan be, frai Bartolomek, bere aldiko eta osteko beste idazleek baino askoz oparoago darabil atzizki hau konpletibo gisa.
Mateo Zabala bilbotarra dogu XIX. mendearen lehen erdian -na atzizkiari marka konpletibo gisa hesia ipini guran datorrena. Dino:
«166. En algunos pueblos confunden a veces na con la, y uno u otro escritor nuestro se ha dejado llevar algun tanto de esta costumbre. Mas ella es una equivocación originada al parecer de la semejanza de ambas, pero que debe evitarse, reservándose la na para los relativos articulados. No debe pues decirse: «Zeuek dakizue eze, era gitxi galdu dodaz-a-na (Ign. t.1 Serm. p. 4) sino dodaz-a-la, (…)». Ni: «sinistuten dot zarea-na Jangoiko bakarra» (Egun. 140) sino «zare-a-la (…)». (Ver. Reg. Vasc.. 58 orr.).
Baina XX. mendean, Azkuek eta Altubek ondo agirian autortzen dabe -na konpletiboaren erabilera eta zuzentasuna. Baina guztien artean Paulo Zamarripa txorierritarra dogu zehatzen eta finen berorren eremua finkatuko dauena. Dino:
“Con flexiones regidas de verbos que denotan conocimiento o creencia, a la le sustituyen, en frases no negativas na, y en frases negativas nik.
Badakit ona dana. = Ya sé que es bueno.
Sinistuten dot etorriko dana. = Ya creo que vendrá.
Eztot sinistuten etorriko danik. = No creo que vendrá.” (Gramática Vasca, 1928 argit. 182-183.
Gitxitan aitatzen dan Diego de Alzo gramatikari nafarrak jasoten ditu bere euskal gramatikan (Estudio sobre el euskera hablado 1961) eredu honetako hainbat adibide, G (gipuzkera) eta AN (goi nafarrera) hizkeretakoak, eredu beronenak. Gehiagoren artean:
«Eztezu ikusten ondo egiten duna» = no ve V. que obra bien (AN. b.) // «Lana neukana banekin» = sabía que tenía trabajo (G. AN. b.). «Ezagutzen dut utsegin nuna» = conozco que falté (AN. b.) // «Aitortu dut lan oiek egin dituana» = ha confesado que ha hecho esos trabajos (AN.) // «Erran zun egin zuna» = dijo que había hecho (AN. b.)
3. Sintaxi alderdi batzuk
Funtzio sintaktikoak
IS-nor absolutibo baten ordezkoak egiten ditu perpaus nagusian -na atzizkiaz markaturiko aditzak eta berorren mende-perpausak: subjektua izan daiteke batzuetan, objektua beste batzuetan, eta adizlagun funtzinoa be bete leike, perpaus buru aditz edo aditz multzo berezi batzukaz. Halan:
-Subjektuaren papera egotzi leikio izan lokarri-aditzaz eregiriko egituretan agiri danean; burutzat /izenS + izan/ edo /adjS + da/ aditz multzoa lagun daroen perpausetan: “Egia da txantxetan dabilena”. “Ez da guzurra ezkondu dana; egia da”. “Segurua da bihar euria egingo dauena. Halan iragarri dabe”.
-Obbjektu zuzenaren papera beteko dau jakin legezko dau tipokoaditza buru daben perpausetan: “Ondo dakit erratuta zabilzana”.
-Adizlagun instrumentalaren funtzinoa dagokio konturatu legezko aditz bati laguntzen deutsagunean: “Arin konturatu da beragaitik zoratuta dagoana.”
Ezeztapena eta baieztapena
Aditz perifrastikoaz eregia danean mendeko aditza, erlatibo perpausen ordena bera jagongo dau -na konpletibodun aditzak: /Partiz + ez + Aux + -na/. Halan: “Agiri da mutil hori ondo ezagutzen ez dozuna”. “Ezagun dau hondino euskera berbetan behar dan moduan ikasi ez dauena.”
Mendeko adizkia trinkoa danean, ez dau ba- aurrizkiaz indartua izatea onartzen. Soilik erabiliko dira adizkiak: daukana, dabilena, doana… baina agramatikaltzat joko dira *badaukana, *badabilena, + badoana tipoko adizkiak.
Perpausen ordena
Mintzagai izateak ez dau esan gura esaldi nagusiaren aurreko lekuan agertu behar dauenik nai eta ez. Pepaus nagusi eta mendekoaren ordenan ez dauka horrek zerikusi berezirik.
Aurre lekuan, aditz nagusiaren aurrean, bai agertzen da batzuetan, baina gitxienetan. Halan: “Zuri irabaziko eutsuena, gauza segurua zan. Guztion genkian”. P. Barrutiaren lauko honetan agirian dagoan aurre ordena bera: “Lizenzia iguzu, birjina santea, / adoradu daigun zeure infantea. / Zeruko erregea dana bakigu. / Angeruen aoti aditu dogu.” (Acto para la Nochebuena).
Baina gehien-gehienetan atze posizioan azalduko da, aditz nagusia (edo egitura nagusia) aurretik dala. Halan esan ditugu normalean hurrengoak: “Esan deustie ikasten Ameriketara zoazena”. “Seguru nago irabaziko ez dozuna”. “Dagoan trafikoaz, eskerrak autorik etxetik atera ez doguna!”. Edo frai Bartolome klasikoaren esaldi hau: “Baneki zeuen gogoko izango litzatekezana, ez nintzateke luzaro geldi egongo” (Ikasik I).
Galdegaia eta mintzagaia –na mendeko konpletibodun esaldietan
-na atzizkia erantsirik daroan aditz jokatua, eta beraren perpausa, ezin dira izan esaldi nagusiaren galdegai edo foku; esangurearen aldetik ezin dira markatuak edo indartuak izan. Menderagailu hau (-na) daroen aditzak eta perpausak markatubakoak dira berez, sintaxiaz zein esanguraz. Galdegai edo foku ez dan beste guztia hartzen dabe gehienetan, kontestua. Eta batzu-batzuetan, areago oraindino: esaldi nagusiaren barruan mintzagaiaren papera beteten dabe.
Horrexegaitik bada, -na atzizkia ezin jako erantsi mendeko konpletiboari, aurretik eginiko itaun baten erantzun modura emona danean. Esaldi nagusiaren barruan informazino osagarria, jakintzat emoten dana adierazo baino besterik ez dau egiten -na atzizkidun mende-perpausak.
Esaldi nagusiaren fokua, galdegaia, mendeko konpletiboan barik, esaldiko beste atalen baten egon ohi da. Ia beti edo sarri aditz nagusia bera edo aditz multzo nagusia izan ohi da galdegai: badaki, egia da, sinesten dot eta horretarikoak. Halan:
Partidua eurek irabaziko ebena, aurretiaz be gauza jakina zan.
Seguru gagoz bera izan zana.
Eskerrak, geu zuhur ibili garana; bestela galduta gengozan.
Atzo esan deuste, ikasten Ameriketara joateko zarana.
Beste batzuetan, perpauseko beste atalen bat. Juan Jose Mogelen hurrengo esaldian, edozeinek subjektu ergatiboak beteten dau foku papera: “Edozeinek daki, errazago dana gauzea esaten, egiten baino”. (Baserritar Eskolia).
4. Azpian datzan ikuspegi semantikoa
-na atzizkiaz markaturiko perpausaren prozesua, ekintza, “egintzat” edo “egiteko ziurtzat” joten da. Eta aditz nagusiak bermatzen dau normalean mendekoaren gertaera ziurtzat edo egintzat emotea. Aditz nagusiaren prototipoa jakin aditza da. Jakite hori da pisuzko mezua esaldian eta mendeko osagarriaren edukia, halan dala gogoratzea baino ez da.
Jo daigun Zamarriparen ondoko esaldi hau: «Esan neutsun, hurrean, irakurle maitea, harako urten ebena, zelan urten eben esan ezpaneuntsun bere» (Firi-firi). Esaldi honen buru egiten dauen aditza esan da; aditz neutroa eta danerakoa. Baina mendeko konpletiboaren aditza, urten ebena, ziurtzat adierazoten dan ekintza bat da. Pisu semantikoa esan neutsun horretan dago: esan neutsun, baina esan ziur eta jakina da. Zer esaten dan, konpletiboaren edukia, gogorarazotea baino besterik ez da: esaldiko mezuaren mintzagaia, azken baten.
Egia izan aditz multzoa esaldiaren buru dala, antzeko mezu bat: “Eta baita bere egia da… aspalditxuon batera ez dabiltzana” (Firi-firi). Aditz nagusiak ziurtatu egien dau jakintzat dagoan jazoera bat: batera ez dabiltza.
Konturatu aditzagaz, gogoeta-aditz neutroa danagaz eregitako mende egitura bat, idazle berorrena: “Beingoan konturatu zan tenk egiten eutsana kanpokoren bat izango zana” (Kili-kili). Tenk egiten eutsana erlatiboko mende-perpausa dogu, baina izango zana mendeko konpletiboa. Kanpokoren bat izatea ustezko adierazpen bat dogu, baina adierazlearen gogoan, segurutzat joten da halan izatea.
5. Buru egiten daben aditz edo aditz multzo egiturak
Zerrenda luzea osotuko genduke, -na markadun konpletiboak onartzen dabezan aditzak banan-banan aitatzen hasiko bagina. Nahikoa dogu erabili-ezagunenak diran batzuk emotea.
Lege bat dago oinarrian: -na marka erabilia dan guztian -la be agertu daitekela. Bigarren hau dogu marka orokorra eta -na eremu murriztuko marka berezia. Juntagailuetan edo eta ala marken artean jazoten danaren antzera. Ziurtasun-adierazle dan jakin aditza hartuta, “Badakit halan dana” esaten dan moduan, bardin esan daiteke: “Badakit halan dala”.
Baina esan aditz neutro bat burutzat hartuta be, bardin markatu geinke mendeko osagarria -la atzizki orokorraz edota -na murrizgarriaz, bigarren hau gitxi-gitxitan erabilia izan arren. Kasu honetan diferentzia semantikoa egon ohi da egitura bion artean. “Esan dau etorriko dala” edo “Etorriko dala esan dau” dinogunean, gerta daiteke etortea edo ez etortea. “Esan deusku ezkonduko dana” dinogunean, ezkontzea emontzat, ziurtzat joten da, oraindino ezkontzeko egon arren.
Jakin aditzagazko egiturak dira ugarienak eta zabalduenak. Hara Urretxuko hizkeratik jasoriko esaldi bat: “Ba omen zekien han izkutau zana, ta joan dira” (EHHA. Antologia)
Agiri izan: “Ondo agiri dabe askok Jesu Kristori amodio gitxi deutsena.” (J.A.Mogel Sermoiak).
Autortu: “Betor daukana, dino san Agustinek, ta autortuko deust egia dinodana” (Etxeko Eskolia).
Egia izan: “Egia da uste onagaz ezkontzen danak pekaturik egiten ez dabena” (Olaetxea Dotrinea).
Ezagun izan: “au egiten ez baeban, ezagun zala oillo bat zana:” (P. Astarloa Urteko domeka II)
Ezagutu, “autortu”, “reconocer” adieraz: “zetan ezautuko da projimoari gura deutsana?” (Olaetxea Dotrinea), “Uxela orain beste ezagutu bagendu zorakeria andi bat zireana, axe puska bat eta ames bat zireana!” (Mateo Zabala Bermeo)
Igarri: “Nik behingoan igarri neutsan berbarik egin ezinik geratu zana.” (Zamarripa Zaparradak). Berbazko lekukotasuna: “Igarri deutsat zeozertan dabillena, ezer esan guraezik dabillena”.
Ikusi: “Erri guztiak dakus, familia areek senide areek, guraso-seme areek ikusi ezin diriana.” (P. Astarloa Urteko domeka II). Berbazko lekukotasuna: “Ikusi dauenean beraren giltzak idegiten ez deutsana, hona etorri da giltz billa” [Maria Oñarte. Morga].
Seinalea izan: “Da seinalea, gatxak damu andirik emoten ez dabena, edo osasuna benetan gura ez dana.” (J.A. Mogel, Konfesino ona).
Sinestu: “P. Sinistzen bozu Espiritu Jaungoikoa dana? R. Bai, Jauna, sinistzen dot, Trinidadeko irugarren personea dana Jaungoikoa.” (Amilletaren dotrinea).
Badira aditz agiri bako formula batzuk, herri berbetan berariaz, -na markadun konpletiboa eskatu edo onartzen dabenak. Hara:
Seguru, azpian “seguru nago” izan daitekena: “Seguru ezer be ez dakiana.”
Klaro maileguzkoa: “‑Etorriko zara ba? –Klaro joango nazena!”.
Jakina, azpian “jakina da” izan daitekena: “‑Bila bazabilz ba? –Jakina bila nabilena!”
Eskerrak, eta berbaz hainbat lekutan graziak maileguzkoa be bai, gazt. “gracias a que” egituraren ordaina. Halan: “Eskerrak bizirik urten dauena!”. “Eskerrak falta adierazo dauena! Bestela gola izango zan.”
Ekialde eta erdialdeko hizkeretan -n marka eransten jako aditz konpletiboari ingurune horretan, eta ez –na, sartaldean lez. “Eskerrak onartu duen!”
6. -na atzizkiak mendeko konpletibo gisa dituen erabilera berezi batzuk
Mendeko konpletiboetan alkarren lehian agiri dira batzuetan –na eta –nik markak, eta sarri argudiatu ohi da, lehenengoa aditz nagusia baiezka eta bigarrena ezezka dagoanean aplikatzen dirala. Seber Altubek honelan zedarritzen dau labur -na atzizkiaren eremua: “b) –na = Si la oración principal es de carácter afirmativo” (Erderismos).
Neurri baten halan izan daiteke, baina beti ez ezelan be. Prozesuaren ikuspegi semantikoak baldintzatzen dau gehienbat noiz –na eta noiz –nik erabili. Hurrengo esaldi honetan aditz nagusia ezezka emona dago: “Ez deust esan Bilbon egon dana, baina nik jakin dot” (berbaz jasoa). Azpian datzan uste edo eretxia, Bilbon bai egon dalakoa da. Halan dalakotzat aurkezten dan prozesua.
Baina esaldi berori –nik atzizkiaz markatuko bagendu: “Ez deust esan Bilbon egon danik”, esalearen buruan ez dogu Bilbon egon diranik suposatzen. Izan leiteke egon izana edo egon ez izana.
Bada beste mende-egitura bitxi bat, denpora esangurakoa, hiztun batzuek –la atzizkiaz markatzen dabena eta beste batzuk –na atzizkiaz. Perpaus buru egiten dauen egiturea denpora baliokoa izaten da: urte asko da…, denbora asko da…, astebete da… e.a., eta mendekoa, konpletibo tipokoa, edo –na atzizkiaz, edo –la atzizkiaz agiri ohi dana.
Idazle klasiko baten adibide batez argituko dogu, sermoitegi anonimo batetik jasoa: “Urte asko da pekatuko bideetan nabillena.” (Arantzazuko sermoitegia).
7. Ohiko akatsak eta erabilera gomendio batzuk
– Gorago aitatu dan “mintzagai” izate arrazoi hori dala-ta, -na atzizkiaz markaturiko aditz konpletiboa trinkoa danean, ezin dau ba- aurrizkirik beregandu. Gramatika murriztapen batek galarazoten dau tipo horretako menderakuntzetan aurritz hori txertatzea. Alde horretatik, bada, gramatika desbide edo okerbidetzat joko dira ba- + -na aurrizkiak erabatera eranstea adizki trinko bati:
“Seguru nago hori *badakizuna” => (dakizuna).
“Jakin dot *bazoazena” => (zoazena).
Baina, bestalde, ez dago ezertariko murriztapenik beste era batera indartuak diran aditz osagarriak -na atzizkiagaz batera buztartzeko. Halan:
“Seguru nago etxetik joan egin dana, barruan ez da agiri eta.”
“Lehen ohean etxunda egon da luzaroan, baina ondotxu dakit orain ibili dabilena, neuk ikusi dot eta”.
8. Zein aholku emon, -na marka konpletibo gisa, noiz eta zertarako erabili orduan?
Mendeko osagarriaren prozesua “egintzat” edo “seguru egitekotzat” aurkeztu nahi danean, arrazoizkotzat joten dogu berorren erabilera, eta are gehiago mende perpaus egitura luzea ez bada. Baina horrek ez dau kentzen, -la marka erabiltea murriztu edo baztertu behar dogunik; honen eremua orokorragoa dalako.
Iturriko
2019-08-15
