Orain dala urte eta erdi inguru idatzi genduan Bizkaieraren Ataria honetan, gaur jardungai darabilgunaz beste idatzi labur bat, Andra Mari Begoako eta San Antonio Urkiolakoa izenburuaz, eta oraingo honek ordukoaren segida edo osogarri izatea baino ez dau beste asmorik.
Gaur egungo izen-deitura egitura askoren atzean nor-nongoa izendatze-sistema bat daukagu euskaldunon artean. Gaztelaniazko apellido kontzeptuarentzat deitura nagusitu da aspaldion, baina aranatarren abizen be bizi-bizi eta indarrean dago hondino, esanguraz harean bereizirik agiri diran bitartean goitizen, izengoiti langoak, apodo esangurea gehiago dabela. Gipuzkera eremuan erabili izan dan izelonbrea be hitz bitxia da egituraren aldetik, gaur baztertuxe geratu bada be; izen + lonbre (nonbre) hitz konposatuaz, geminadu semantikoa deritxon tipokoaz zizelkatu dan izena.
Gaur egungo deitura diralakoen artean, euskaldunon kasuan, leku-izenak dira asko eta asko; etxea, auzoa, herria edo nongo-hango eraikuntza bat oinarri hartuta sortuak. Busturia, Muxika, Agirre, Mitxelena deiturak leku-izenak dira oinarrian. Araba aldeko deitura asko bikotxak dira, ostera: noren semea eta nongoa, kontzeptu biak batzen dira deitura konposatu berean: Ortiz de Zarate, eskribauek gaztelaniaz finkatu daben deitura bikunaren atzean dagoan identifikatze-modua ez da besterik, Urlia Ortiren semea eta Zarate herri edo lekukoa dala baino.
Jente edo pertsona euskaldunen izen-emote bideak gaztelaniaz legeztatu ziran bere aldian gure artean. Horregaitik, bada, euskaldun askoren izen-deiturak alkartzeko de preposizinoa agiri da: Antonio de Irala edo Vicente de Arana adibidez.
Nor nongoa dala esateko, de gaztelaniazkoaren euskal ordain zuzena ko leku-genitiboko atzizkia dogu. Eta -ko atzizki hori, -a mugatzaileaz lagunduta, deitura-izen batzuetan lexikalizaturik gelditu da, -koa edo -kua modura. Ezagunak ditugu, beste askoren artean, honetariko deiturak edo leku-izenak. Atzizki-aldaera -kua dabela finkatuak dira: Arakua, Barrainkua, Bereikua, Bulukua, Maarikua, Milikua edo Trabakua izenak. Eta aldiz, -koa edo -ngoa atzizkiaz eihoak dira: Bengoa, Barrenengoa, Upaingoa, Aldekoa edo Etxegoikoa.
Baina hiztun euskaldunen tradizino bizian, orain dala mende batzuk ofizialki legeztatu eta betikotzat finkatu ziran Urlia baten jatorri-izen, deitura-izen bihurtuak gorabehera, bizirik eta indarrean iraun dau, era ez-ofizialean izan arren be, Urlia hori identifikatzeko nongoa dan adierazoteko sistemeak, eta sarritan, gure herri eta nekazari gizarteetan, deitura ofizialak baino indar gehiagogaz. Halan, Agustin edo Agustina izeneko gizaseme edo andrakume bat, euren aitaren Madariaga abizenaz bateatu eta erregistratu baeben eleizako bateo-liburuan, Agustin Abauntzako edo Agustina Zorrotzeko izango ziran auzoko eta herrikoentzat, bata Abauntzan eta bestea Zorrotzen bizi baziran.
Erregistro bidez deitura-izenak egonkortu baino lehen be hataraxe zan. Nor bat ezagun bihurtzeko Nongo batez osotzen zan. Gure agiri eta idatzi zaharrean agiri diran ezagunenetariko batzuk aitatzearren: Milia Lasturko, Gipuzkoako Itziar herriko Lastur auzoko torreko anderea zana izendatzeko, edo Marina Arrazolako anderea, Erdi Aro beranduko eresi zaharretan agiri diran emakume-izen bi aitatzearren. Edo Peru Abendaoko, Errodrigo Zarateko edo Jaun Asensio Gebarako, oinaztar-ganboarren arteko liskar odoltsuetan parte izan ziran zaldun ezagun batzuen izenak aitatzeko.
Amabirjinea Arantzazuko atxartean agertu jakon artzaintxuari be Errodrigotxu Baltzategiko deritxo erromantze zaharretan. Santu-santa izen batzuk be horrelantxe izendatu dira idazle batzuen testuetan. San Inazio Loiolako eta Done Peri Deustuko, berbarako. Euskal mitologiako pertsonaia batzuk be antzera, Mari Anbotoko seinalagarri dala. Andra Mari edo ama birjina batzuk be beste horrenbeste. Ezagunak dira Andra Mari Begoako edo Birjina Arantzazukoa, eta baita Ama birjina Karmengoa be, urrunago joan barik.
Herri-pertsonai ezagunak edo literatura idatzian agertu eta literario bihurtu diranak be badira, egitura honen arauz aitaturik agiri diranak. Nork ez ditu ezagun, dantza-kopletan behin eta barriro kantatzen dan Matxalen Busturiko neskatoaren gorabeherak? Nori ez jakoz hurreko egiten Peru Dubako pertsonai zelebrearen koplak, bere herritxutik Bilboko Barrenkallera makailotan, makailoa musutruke eroateko ustean datorren arloteari burlazahar jarriak? Edo nork ez dau entzuna Mogelek Peru Abarka elabarrian protagonista nekazariak bere buruari emoten deutsan izena: Alan derist Peru Landetako dirautso Maisu Juan barberuari, Landeta izeneko baserri eder baten bizi dala gogorazoten deutsala.
Izen-deituren gai honek hari luzea dauenez, matasa borobil mardul bat egiteko modukoa, hurrengorako itxi daigun gainerakoa.
Iturriko
2017-03-24
