Aditz lokuzinoak ohi deritxe izen-aditzak, adjektibo-aditzak edota antzeko beste bakuntza batzuk konposaketa bidez eregiten diran egitura lexikalizatuei. Izen edo adjektiboa izan, edun, egin edo antzeko beste aditz malgu askotarako edo ia danerako horreetariko bategaz laguntzen danean, mugatzaile barik, lexikalizazinoa bideratuz, orduxean gertatu ohi da bakuntza hori. Alkarketa legeek agintzen dabenez, hutsA egin hitz segida huts egin izatera datorrenean, mugatzailea ezabatuz, orduantxe daukagu konposaketa edo alkarketa, eta halantxe eregitako aditz multzoei esaten jake aditz lokuzinoak.
Alkarkuntza honetan, izen edo adjektiboakaz batera ohi darabilguzan aditzik komunenak izan, edun eta egin izan ohi dira. Oraingoan izan iragangaitzaz eregitako aditz lokuzinoak hartuko ditugu autu edo jardungai; hau da, lotsa izan eredukoez, eta ez zor izan tipokoez, ze bigarren honetan izan hori edun zaharraren ordez darabilgu, balio iragankorraz; dau erakoa dogu, eta ez da erakoa.
Taiu honetako aditz multzoen corpusari begiratu bat emokeran zerrenda oso bat egitea beti be gatx da, kopuru mugatua eta zehatza be ez dalako, eta batzuetan lauso antzekoa, agiri dana da, ez dala horren luzea erabilera eta bizitasuna daben aditz multzoen zerrendea; antzik be ez, huts egin eredukoez sortzen danaren aldean.
Euskera egiten edo egin dan luze-zabalean azterka hasi ezkero, behingoan ohartzen gara, gune baten alkarketa aplikatzen bada, beste baten ez dala egiten, edota hiztun batzuk egin arren, beste batzuk ez dabela horretarako joerarik. Erraz da…, Gatx ez da esango dau batek, eta Erraza da…, Gatxa ez da… besteak. Erdi eta sartaldeko hiztunontzat ohikoena da esatea: Ona da ur freskoa edatea, baina ekialdean (zenbat eta bazterrerago gehiago) berez-berez darabile: On da aditz multzoa. Baina ona da horren lekuan adjektibo konparatiboa sartzen dogunean, orduan bai jagoten dogu sartaldean be aditz alkartu taiua: Hoba da hori, bestea baino. Hoba izan/hobe izan dogu hor aditz lokuzinoa, ez hobea izan.
Testuinguruak era batekoak edo bestekoak izan be, batean batera jokatzen dogu, bestean bestera. Adigarritzat erraz izan hautuko dogu. Zertara ezean gabiltza batzuetan, erraz izan ala erraza izan artean zein hobetsi. Biak erabilten ditugu hiztun askok, batzuetan testuinguru berean, beste batzuetan harean diferentean. Hori erraza da esaten, baina egiten ez dinogun moduan, ezezka berez-berez urteten deusku: Hori ez da errez! Eta era konparatibora joten badogu, are gehiago darabilgu mugagabea: Errazago da idazten, bertsotan baino. Edo antonimoa erabilita: Gatxago da neurtitzez idazten, hizlauz baino.
Denporearen joan-etorrian be lurralde bereko hiztunen artean be joerak aldatzen joan dira. Alper izan lokuzino normala zan lehenago: Alper da Maria makilatu, neurdin berez behar dau edo , berdin berez behar du zinoan esaera zahar batek. Gaur egungo hiztun gehienoi, alper hori adberbioturik, berez lez urteten deusku: Alperrik da, nahiz eta alper izan hori be guztiz aldendurik ez dagoan: Alper izan zirean ama-arreben ahaleginak, Bilborako burubidea aldatu eragiteko. (Otxolua).
Zerbaiten behar izan (norbait) ezagunagoa zan lehenago, gaur egun Zerbaiten beharra edo beharrizana euki dinogunerako. Mogelen adibide ezagun bi: Gure bear izan zirean Erromarrak (Peru Abarka); txikartxuen bear izatera etorri leiteala gizonik andi ta goratuena (Ipuinak).
Eremu semantiko batzuetan sendoroago sustraiturik dakuskuz taiu honetako aditz lokuzinoak, besteetan baino. Giza gorputzagaz loturik dagozan prozesu psikosomatikoena da beharbada ezagunena eta bizitasunik gehienekoa. Hara hemen sail honetako aditz lokuzino ezagun batzuk: gose izan, egarri izan, hotz izan, bero izan, logura izan, bildur izan, lotsa izan, nagi izan, bizi izan eta hain zabal ez dabiltzan beste batzuk, irritu izan legezkoak.
Gaiso izan be sail horretakoa dogu; lehen sarri erabilia, baina gaur ezagunago egin jaku hiztunoi gaixorik egon aditz multzoa. Mogelen lekukotasuna: Egongo da beste bat lagunagaz gorrotoan, berba ta agur onik bere egin gura ez deutsala areriotzat daukanari, alkar bisitetan ez dabeela auzo onak legez gaiso direanetan.
Eguraldiaz darabilgun aterri izan be eredu honetako lokuzino seinalatua da, euria izan aditz multzoaren antonimoa. Herri-kanta ezagunaren (Begiak barrez barrez) kopla hau lekuko: Ez da euririk sartzen, maitea, aterri danean.
Aditz lokuzino zahar honeetariko gehienek dabe gaurko berbetan ordezko beste egitura bat, modernoagoa eta kalko izaerakoa, indarrean, -a mugatzaileaz eta euki aditza lagun dala: gosea, egarria, hotza, beroa, logurea, bildurra, lotsea euki erako egiturea, hatan be. Hizkera estiloaren aldetik, ez da zer esan, aditz lokuzino zaharren alde egin gurago dogula.
Poz izan be ezagunagoa zan lehen, gaur pozik egon darabilgunerako. Izan be poz kategoriaz bikotxa da, izena zein adjektiboa, gaur ia bakarrik lehenengorago badarabilgu be. Erara jatorku Barrutia eskribauaren kopla ataltxo hau testimoniogarri: Bateti ene biotza poz da, besteti dabil ikara. / Ezkutaria, konbeni bada, esan egizu nor zara?.
Gizakiontzat behin-behineko diran adjektibo batzuekazkoak be era lexikalizatuan erabilteko joera handia daukagu (batzuk gorago aitatuak). Erraz izan, gatx izan eredukoak.
Ezagun izan be sail honetan sartu leiteke, eta gordeten dauen esangureagaitik merezi dau aitatzea. Ez daukie bata-besteagaz zerikusi estuegirik, norbait ezaguna izateak eta ezagun izatea norbait nongoa dan, esaterako. Berbaikunetik izaten da batzuetan ezagun, bat Bermeokoa, Lekeitiokoa ala Ondarroakoa dan. Sartaldeko euskeran sendoro sustraituriko aditz lokuzinoa berau.
Ikara izan be sail horretakoa dogu, behin baino sarriago bildur eta ikara izan egiturapean agiri dana. Mogelen berbaz: zai apur bat galdu ez dedin bildur ta ikara , ta uruna ondatuagaiti ardurarik ez (Peru Abarka).
Izen kategoriako hitzak be erabilten dira, adjektiboez gainera, euren kualidadeak dirala medio, adjektibo atributiboen eran taiu honetako aditz lokuzinoak eregiten. Bat edo beste aitatu daiguzan.
Gauza izan, kapaz izan esangureaz. Gai izan be, esangura beretsuaz.
Jabe izan aditza be, zeren jabe izan egitura barruan, zabal dabilen aditz lokuzinoa dogu. Halan: Lehen etxe askoren jabe zan, baina gerra denporan danak saldu zituan.
Ardura izan egitura be erabilia da batzuetan, laguntzaile transitibokoa, ardura deutso, zabalago darabilgun arren. Ezezka ohi darabilgu askoz sarriago. Ez da ardura horregaitik, era inpertsonalean esan daiteke, ez deutso ardura be era inpertsonalean esaten danerako; eta hiztunak bere burua inplikatzen dauenean, ez deust ardura esango leukenerako. Barruti semantiko berekoak dira axola izan eta leba izan lokuzinoak be. Leba izan Ipar Uribeko inguruetan entzuten da gehien, baina laguntzaile iragankorraz, orohar: Zuri zer leba deutsu? Ez dau lebarik. Leba izango ez deutso, ba! legezko esamoduetan.
Eta izenakazko sail honetan ahaztu ezinekoa da pekatu izan be, gure dotrina eta sermoi generoko eduki aberatsean ugaria baizen eraginkorra gertatu dana.
Badira, dana dala, gaur gitxi entzunak izanik, sustrai sendoko aditz lokuzino batzuk, gaur egun be barritu eta bizitu beharrekotzat joten ditugunak. Bat edo beste aitatuko ditut.
Erruki izan aditz lokuzinoa guztiz ezaguna izan dogu gure tradizinoan, sartaldekoan berariaz, eta gaur egun be hondino bizirik dagoala esan leiteke. Noren erruki izan: hori da aditz egitura. Nori ez jatorko akordura harako eleiz liturgiako formula ezaguna: Erruki zakiguz!, gure erruki izan zaitez esangureaz. Gure umetan, oinaztu eta trumonotsa zanean errezatzen genduan errezitaduan be bardin agiri da: Santa Barbara, Santa Kruz, / Jauna, erruki zakiguz. / Inuzenteen ogia, / Jauna, miserikordia. Herri-poesiako ahapaldi pare bat erantsi deiogun txortatxu honi. Bata, Txanton Piperriren herri kantu ezagunean garbiro kantetan dana: Txanton Piperri hemen dago, / limosna on bat baleuko. / Kantau behar dot, / baldin ahal badot, / neure sabelen gosea, / erruki dedin jentea. Bigarrena, dantza-kopla batetik jasoa: Norbera ondo bizi ezkero, ez da erruki laguna.
Lege izan, zilegi izan, aizu izan esangurako aditz lokuzinoa gaur nekez entzuten bada be, gure idazle klasikoen artean zimendu sendoaz lekukotua dago. J. Mateo Zabala bilbotarraren adigarri bigaz on egingo dot egitura hau. Bata: Ori ez da lege, ez Jangoikoak aginduten dabena. Bestea: Barauzaro egunetan, barau egin bearrik, galdu egin badozu; edo oneetan ta barikuetan ta beste egun debekauetan lege eztan legez koipea jan badozu, edo arraina ta okela gauzea jatordu baten.
Gomuta izan aitatuko dot hirugarren. Zumarraga, Mexikoko apezpiku izan zanaren euskerazko gutun baten esaten da: orko elexaen gomuta izango zara.
Premina izan dogu gaur egun be bizirik dirauen horreetariko beste bat: Premina danean, laguntasuna eskatu behar da.
Usu izan aditz lokuzino zaharra dogu, ekandua izan, ohitura izan esanguraduna. Ana Juanixe erromantze zaharraren Arratiako bertsino baten honango koplak kantetan ziran: Kanpo jentea datorrenean / agur eitia usu da. // Agur eitia usu bai baia / neuregan debajadu da. Baina gure tradizinoan be guztiz ezaguna da, idazleek sarri estimazino gehiegirik emon ez arren: alan da usu, alan izan dira leengoak bere (Mogel).
Amaitzeko, gramatika ohar xume bat, zer gogoratu be ez dana, baina badaezpadan. Lotsa izan ereduko aditz lokuzinook, ezezka emoten ditugunean, ez da zilegi -ik partitiboa eranstea izen edo adjektiboari. Lotsa da edo Ez da lotsa guri ezer esaten. Zuk ez izan lotsarik, irakurle, lotsa izan nahiz ez izan lotsa, aditz lokuzinook artez erabilten.
Iturriko
2917-12-29
