Guztiok dakigu badirala adizki batzuk, aditz trinko lez nekez erabilten diranak, edo erabili be ezin leitekezanak. Bestetara esanda, aditz laguntzaile bakarrik izaten diranak edo izan leitekezanak.
Halangotzat ditugu subjuntiboan eta ahaleran ohi darabilguzanak: *edin iragangaitzetan (ez izan), eta *ezan iragankorretan, edo neurri baten sartaldeko euskerako egin aditzaren adizkiak.
Nekez esan edo idatzi geinke: Hori holan dadin edo Halan dedila modukorik. Hor toketan diranak besteok dira: Hori holan izan dadin (edo daiten) batean; halan izan dedila bestean. Nekez esan edo idatziko dogu: Ikastea mesedegarri daiteke guztiontzat, ezpada: izan daiteke...
Ez dogu ukatu euskera zaharrean *edin aditzak era trinkoa be ezagutu izan dauela, eta esangura jakin bategaz: bihurtu, bilakatu, izatera heldu. Gure errefrau bilduma zaharrenean (1596) badira gitxi batzuk. Bat: Arotz dinean zirola, oski gitxi urratu doa (dinean = dedinean). Beste bat: Lotsaga nindin, ogiz ase nindin (nindin: nendin).
Baina ez da zuzena, ospakizun amaiera baten: Hala bedi! Esatea. Izatekotan be: Hala izan bedi. Edo adizki trinkoa erabili nahi izan ezkero: Hala biz. Izan aditzaren aginterako adizki zaharra.
Ba- baieztapen atzizkiaz indarturik liteke moduko adizki ahalerazkoak erabilteko joerea be zabal dabil, eta aspalditxorik. Halan dakar Urruzunok, esaterako: ?Baliteke honuzkero zerbait elkarri eskutitzez adierazirik egotea (Euskalerritik Zerura). Egitura ezagunak dira: baliteke/baleiteke… leikena/litekeena da… eta halakoak. Gure gomendioa, dana dala, izan leiteke egitura erabiltea da.
*Ezan aditz iragankorra, bizkaieraz gaur erabilten ez dana (eta zahar edo klasikoetan noiz edo noiz), laguntzailea izan da bere osoan euskeran, lehen zein gaur. Trinko lez erabili izan dan bakarra egin da. Zaran bat dagianak, bi dai dino errefrau zahar batek; hau da: Zaran bat egin dagianak bi egingo ditu. Nekez entzun ez irakurri daiteke: On diezazula! Edo antzekorik. Bai, ostera: On deizula!
Eta zergaitik erabili geinke egin trinko lez eta *ezan, ostera, ez? Ba berezko izaeraz *ezan beti izan dalako laguntzailea, idatzietatik ikasi dogun ginoan. Egin aditza, ostera, trinkoa da jatorriz, eta euskalki guztietan, gainera. Eta trinko izatetik ailegau da laguntzaile izatera, sartaldeko hizkeretan eta erdialdekoetan be bai neurri baten.
Baina ahaleran irakurri eta entzuten dira noiz edo noiz dezake tipoko adizkiak trinkoak balira lez. Halan esaten ei eban Joxe Mari Aranalde euskalzaleak, Gazteluko semea bera, behin baino sarriago: Gizon hori dezakeana da, eukitsua, eskuartekoduna edo diruduna zala esateko. J.A. Uriarte bizkaitar klasikoak gipuzkerara itzuli eban Biblian be, guztia dezakeana edo antzeko esaerak agiri dira, ahalguztiduna esateko, Jainkoagaitik berariaz. Honetarikoak, kasurako: Guztia dezakeanak nigan gauza handiak egin dituelako, Gizonak egin ez dezaketena Jaungoikoak badezake.
Baina nire begitantzinoa da, guztia daikeana egituraren kalkoz sortuak ez ete diran dezakeana eta horren idekoak. Izan be, Kredoaren euskerazko bertsino batzuetan agiri da esamodu hori. Halan Mogelek dakarren bertsinoan: Sinistuten dot guztia daikean Aita Jangoikoagan.
Salbuespenak salbuespen, gure gomendioa da bide erregularrari jarraitzea.
Dezake edo lezake bere hutsean erabili baino hoba da ahal edo ezin modalez lagunduta erabili: ahal dezake, ahal lezake, ezin dezake, ezin lezake. Edo beste aditzoinen bategaz lagundurik: eman dezake, ikus lezake.
Heltzen dira mezutegira noiz edo behin honetariko mezuak: bihar goizean egingo den ekitaldiaren berri bidaltzen dizuet, dezakezuen neurrian hurreratzeko. Holakoren bat beste norbaiti berbidali nahi izan ezkero, berridatzi eizue, mesedez eta arren, azken partea beste modu honetara: ahal duzuen edo ahal dezakezuen neurrian bertara hurreratu zaitezten.
Bizkaieraz gaur nagusi dan laguntzaile aoristoa, egin aditzaren adizkiez garatua da. Baina aditz trinko lez erabiltea aspaldi galdua da. Kultismo modura edo formula finkatu banaka batzuetan ez bada, mehats edota bape ez dira erabilten egin-en adizki trinkoak. Mogelek dakarren errefrau hau: Ez dakit hemen urtea badagit, nekez entzungo dogu gaur horretara: urtea egingo badot edo urtea beteko badot, akaso.
Horregaitik, bada, bizkaieraz be daian, lei eta halako adizkiak, subjuntibokoak zein ahalerazkoak, holan hutsean erabiltea ez dogu gomendatzen gaur egungo idazkerarako. Askoz egokiagotzat joten ditugu ahal daian, ezin daian edo ahal nei, ezin nei eredukoak.
Iturriko
2016-03-04
