Uri hazietan eta herri txikietan, baserri girokoetan, neska-mutil gazteek alkar ezagutzeko eukezan bideak era askotakoak ohi ziran; ez beti bardinak, ez antzekoak. Ezin izan; gizarteak, lekuak, giroak eta osterantzeko baldintzakizun asko be baziralako, eta diferenteak.
Uri hazitxoetan domeketako erromeria edo paseoa izaten zan alkar ezagutu edo alkarregana hurreratzeko modu normaletarikoa. Gernikako goiko plazearen izena, Pasealekua, Pasilekue, izan da uriko bertako eta albo-herri zabaletako jente gaztea batu eta ezagutzeko leku ezagun bat. Durangon, Eibarren edo Mungian be antzera. Zenbat ezkontza egin sortu ete dira, hor edo horren antzeko pasealekuetan baterik bestera paseoan ibili edo dantzan egin daben neska-mutilen artean!
Neskatila bat begiko eban mutil bategana artez eta zuzen aurreratzea ausartegia zan lehenago. Mutila be, endemas lotsorra bazan, nekez aurreratuko zan, aurretiaz ezaguna izan barik, neskatilearen aurrean plantau eta berbetan hasteko. Kortejatze aldia luzea eta ondo neurtua izaten zan lehenago. Begiratu asko eta behar bada luzaroan. Begitukerea izaten zan sarritan begikotasuna erakusteko modua; edo begitukerak.
Lehenago ez egoan dibortziorik, ezkontza-hausterik. Betiko ezkontzen zan jentea, eta zuhurra zanak baekian ondo elejidu behar ebala bizi guztirako hartu eban laguna, gero damutuko ez bajakon. Ezkonduak banatzea legez posible izanda be, lehengo pentsakerako jentearentzat hori ez zan posible. Baldin posible balitz / inposible dana, pozik salduko neuke / nik neure senarra, bertso ezagun batzuek dinoen harira. Banakuntzea onartuezina bazan, zein zan bidea? Ondo elejidutea euki dau!, behin baino sarirago entzun dogun erantzuna.
Herri txiki eta auzoetako gazteek, alkarregaz egoteko edo hartuemonean hasteko, astegunetan iturria izaten eben topagune, batez be etxeetan txorroko urik ez egoanean eta uretan iturrira joan behar izaten zanean. Andrak sarri ikusten ziran lehenago, buru ganean kantina urez beterik eroiela. Kantin handia eta astuna sarritan, andra koitada errukarriak buruan eroiena, sorkiaz eginiko montsoak gozatzen eutsela buru ganeko astuntasuna.
Baina gazteen burutasunak bestelakoak izaten ziran iturri inguruan. Iturri batzuk agiri-agirian egoten ziran, herriko zelaian edo plazan. Baina baziran ezkutuagoan egozan iturriak be; troka edo sakosta baten, edo jentearen begietatik asago. Halakoetara joaten be baekien neska-mutilek uraren atxakian, ez gitxitan aurretiaz alkar hartuta, berbaz edo seinale bidez. Iturrian, hori dala edo bestea dala, barriketan denpora luzeak igaroten ziran sarritan. Gazteak astitsuago be bizi ziran orduan. Iturria, gazteentzat batak bestea ezagutzeko aukera parebagea izan da. Iturrira joate edo laguntze kontu horrek herri-kantu ezagunetan be oinatz garbia itxi dau. Neska-mutilen arteko autu honetan, berbarako:
Maritxu, nora zoaz eder galantori?
Iturrira, Bartolo, nahi badozu etorri.
Iturrian zer dago? Ardautxu zuria.
Biok edango dogu nahi dogun guztia.
Lehenago murkoa besapean dala joaten ziran emakumeak iturrira. Edo pegarra harturik, Iparraldeko kantu honek gogorazoten deuskun lez:
Goizean goiz jeikirik, argia gaberik, / urera joan ninduzun, pegarra harturik.
Jaun xapeldun gazte bat jin zautan ondotik, / heia nahi nuenez urera lagunik.
Nik, ez nuela nahi urera lagunik. / Aita beha zagola salako leihotik.
Aita beha zagola, ezetz erran gatik, / pegarra joan zerautan besotik harturik.
Urera ginenian ez ginen egartsu. / Galdegin zautan ere: Zonbat urte tutzu?
Hamasei hamazazpi orain’ez konplitu. / Zurekin ezkontzeko gaztexegi nuzu.
Etxerat itzultzeko nik dutan beldurra! / Ez jakin nola pentsa amari gezurra.
Arreba, nahi duzu nik erakutsi zuri, / etxerat ethortzean zer erran amari?
Urxo xuri pollit bat, gabaz dabilana. / Hark ura zikindurik egotu naiz, ama!
Dakigunaz geroztik zer erran amari, / dugun pegarra pausa, gaitezen liberti!
Jaiegunetan mezea eta mezaostea izaten ziran alkar ikuste eta hartuemonerako abagadune aproposa. Mutilak be dotoreago eta neskatilak be armatuago jantzita. Eta arratsaldeko erromeria. Herri hazietan domekaro. Herri batzuetan errematan botaten zan plazea, eta musikariren batzuk hartzen eben plazea urterako edo aldi baterako; trikitilariek edo dana dalakoek. Dantzan egitearren mutilek zertxobait ordaindu behar izaten eben, eta agiritxoa ezarten eutsen paparrean. Neskatilek libre eukiten eben, ostera. Bai, ba; neskatila bako dantzaldiak pozgarri gitxi euki be eta!
Herrietan dantzan danak danakaz egitea zan usu; ez bikoteek euretara ilundi osoan. Baina dantzan edonogaz eginagaitik, etxerako orduan neska-laguntzen ez eban edonork egiten; hurreko edo hurragoko lagunak baino.
Dantzan egiteko eskatzeko be formula jakinak egozan. Mesedez? esaten zan leku batzuetan. Faborez? Gipuzkoa aldean. Ezetza aurretik egoan. Ausarta zanak beti bentajatxua. Berbalduna, berbaldun ona izatea be mesede. Berbeta labanegia izatea be ez zan beti kontua, baina berbetan ekiana, etorri ona eta irudimen aberatsa eukana gauza izaten zan batzuetan arpegirik pipertsuenari be irribarre eragiteko. Ezagunak dira harako Bilintxen bertsoak:
Behin batian Loiolan erromeria zan.
Hantxen topatu nuen neskatxa bat dantzan,
txoria baino ere arinago dantzan.
Huraxe zan polita, han politik bazan!
Ermitetara egiten ziran erromeria eta ibiltaldiak be sona handikoak izaten ziran. San Antonio Urkiolakoagana, Santa Luzia Laudiokora, Santa Krutzetan Bizkargira, Santa Eufemia Aulestikora… Lehen santuaren egun berean be bai, baina batez be hurrengo domekan. Ibilaldi luzeak izaten ziran kasu batzuetan. Jatekoa prestauta eroaten zan. Egun osorako joaten zan. Ermitan mezea eta erromeria, baina han baino denpora gehiago emoten zan bidean, joaten eta etorten. Batzuek burlazahar antzean esaten dabe, San Antoniok ez ebala egiten miraririk; harek ez zituala batzen neska-lagunak. Bideetan egiten zirala ezagutzak eta hartuemonak. Era hobea eta asti gehiago batak bestea ikusi, entzun, zelan dabilen, zelan jantzita doan, zelan berba egiten dauen; sustrai handia daukan edo ez; nork daukan buruan astuntasuna eta nor dan buruarina danari erreparetako modu hobea. Egun osoa emoten zan joan-etorrian eta erromerian. Bideok oinez egiten ziran, jakina, eta denpora gehiago igaroten zan bideetan, erromeria egiten zan zelaian baino. Jatekoa etxetik eroaten zan maletea esaten eutsien leku batzuetan. Berba baten, egun osoa erromerian.
Errekadua edo mandatua pertsona interesaduari edo haren gurasoei egitea be sarri jazoten zan. Leku batzuetan eskekoa, etxerik etxe eta auzorik auzo eskean ibilten zana izaten zan mandataria, errekadugilea. Etxekoak be bai batzuetan; gurasoren bat, ama sarriago. Herriko abadea be bai batzuetan.
Etxeko edo senide hurrekoen bidez egiten ziran ezagupideak be sarri izaten ziran. Etxeko alaba bat ez dakit nongo mutilegaz lagundu edo ezkondu bazan, haren bidez haren anaia, lehengusu edo hurreko mutilen bat ezagutzea alaba gazteagoarentzat. Konbidadutzak be era adiutua izaten ziran horretarako.
Nogaz ezkondu be ez zan beti kontu erraza. Etxe guztietan be ez jakon gauza bati bakarrik begiratuten; bakotxean diferenteari sarritan. Mutilen kasuan, esaterako, kanpoederra zanak, berbetan ondo ekianak, txukun janzten zanak, dantzan ondo egiten ebanak edo, zertan esanik ez, irudi ederra ebanak bentajatxua eukiten eban holakoetan. Neskatiletan beste horrenbeste, garbia eta ordenadura izateaz ostean. Urlia neska batek, ermita bateko erromerian ezagutu ei eban gustuko morrosko bat, praka mil rayasegaz, abarketakaz, arkondara zuriagaz garbi jantzita. Gustuko irudia eta berbakera atsegina, nortasuna be sendoa, eta zin egin ei eban testigu barik arbola baten: kurutzea egin ei eban arbolan eta berekautan esan: edo harexegaz edo inogaz bez. Zin egite horren autua sarri entzun dogu; bere indarra eukiko eban, kontizu.
Ondasunak euki edo ez euki be indar handiko baldintzakizuna izan. Joerea egin da daukana daukanagaz alkartzea, gurasoen bidez eginiko tratuak bitarteko. Etxaguntza bateko seme edo alabea beste etxaguntza batekoagaz, edota batari etxea emoten bajakon, besteak dote mardula ipinteko akordua hartuta. Izan be, ezagunak dira errefrau batzuek gogorazoten deuskuezan egia honeek: etxe hutsa, gerra hutsa edo Sats bako ereitzea eta diru bako ezkontzea, bardin. Ezer bakoak, guapoena izanda be, gatxago euki izan dau ezkontza tratuetan hasteko. Etxe oneko alabeak, amaren edo gurasoen esanera sarritan, jokera gehiago ohi eukan dirudunagaz ezkontzeko, pobreari lepoa emonda. Zenbat bertso egin ete dira, enkarguz sarritan, ezkontza galdutakoen gorabeheran. Txurreru batek engainatuta, eraman dit emaztea dino horreetariko baten parte batek.
Posporo baten kontura be ezkontzea galdu ei zan behin. Neska-laguntzen luzaron ibili eta ostean, halakoren baten etxeko harahonakoa, etxe-ikustea edo etxera sartzea egiteko momentua be ailegau ei zan. Etxeko alabea, honen ama eta zaldun gazteori jesarri ei ziran sutondoan kontu-kontetan. Eta mutilorrek, harroskoa be bai eta, zigarroa izetzeko, surtako txingarra hartu beharrean, posporo-kaxea atera boltsikotik, posporoa izetu eta harexegaz sua emon ei eutsan zigarroari. Gauean amak esan ei eutsan alabeari: Hori ez dozu etxerako moduko mutila. Aurrean txingarra dauela posporoa biztuten dauen gizonak etxea be galduko deutsu. Eta haxegaitik galdu ei zan zorioneko ezkontza hori.
Mutil-lagunaren etxekoak zelangoak ziran jakitea be ardura handiko kontua zan. Gurasoa edatuna, ordia, alperra, eraltailea bazan, bildur izatekoa zan haren semeak be antzekoa urtetea.
Neskatilearen edertasuna neurtzeko ez zan beti nahikoa izaten gaztetasunak berez edo apaingarriz emoten dauen edertasunak liluratzea. Haren ama zelangoa zan jakitea be ona zan. Zelangoa amea, halangoa alabea dino esaera zaharrak. Edo edadeko gizon batek esaten eustan moduan: Alabea zelangoa izango dan jakiteko, amari begiratu behar jako.
Sukaldaritzak eta jateko-prestetan jakitea be lokarri sendoa agertu da batzuetan. Behin baserri batera joan ei zan errekadu bat egiten herriko mutil gazte bat. Segurutik ondo jakinda zein neskatila bizi zan etxe haretan eta interesa hartuta. Neskatilea taloak erreten ei egoan ezkaratzean. Eta mutil gazte horrek hartuemona bideratzeko ez ei eban akordu hobarik euki, neskatila horri esatea baino: Nik zuk erreriko taloak pozik jango neukez ba!. Bai eta neskatileorrek agudo erantzun: Bai nik be zuri gustura erre. Handixek hartu ei eben ezkontzarako bidea.
Hurrengoan gehiago.
Iturriko
2015-03-12
