Atzizki malgua eta askotarakoa dogu ko marka, bai gramatika-funtzino diferenteak markatzeko, bai lexiko-sorkuntzan deribazino edo eratorkuntza prozesuak bideratzeko. Gaurko idatzi honetan izen kategoriako hitzen eratorkuntzan dauen erabilera ugariaren barruan, zertzelada labur batzuk zirriborratu nahi gendukez.
Gaur egungo hitz-sorkuntzan, izen kategoriakoetan berariaz, ez dago joera handirik ko honi etekina aterateko, terminologia modernoan eta goi hizkeran esan gura da. Baina murrizte joera horrek badau kontrapisu bat herri-hizkeran, hiztunek berezean, ia era automatikoz garatzen dituen hitzetan.
Hiztunok berez antzean garatzen ditugu horrelako izenak edo izen multzoak, batez be gailu baten izen zehatza ez dakigunean. Halantxe entzun ohi dira behin baino sarriago hiztunen ezpanetan: atzazalak ebatekoa, ulea orraztekoa, bizarra kentzekoa, putzitzekoa eta buruak emon ahaleko beste hainbat.
Baina era horretaraxe finkatu dira, eta eremu semantiko diferente eta ugarietan, hainbat hitz modu naturalez: soineko, oinetako, garriko e.a.
Esparru semantiko batzuk aitatuko ditugu, zeintzuetan zelan-halango maiztasuna agiri dauen atzizki honek izen-sorkuntzan.
Gizakien eremuan dauka berebiziko indarra -ko atzizki honek. Leku-izen batzuetatik, herria eta erbestea kasurako, berez sortzen dira, bertan bizi diranak izentetako, herrikoa eta erbestekoa. Etxe eta kanpo izenetatik etxekoa eta kanpokoa. Berton hurrean bizi danari bertokoa deritxo. Gizartean goian eta behean lekuturik dagozanentzat goikoa eta behekoa. Bizibidea, bizilekua edo bizigiroa bihurtzen da beste batzuetan jentea definitzeko modua: portukoa izatea susmagarri gertatu izan da sarri baserrikoa danarentzat, eta baserrikoa maiztzat hartua izan da kalekoa danarentzat, eta hainbat gehiago basokoa edo mendikoa bada. Auzoan bizi danari auzokoa deritxo, eta alboan, bestaldean edo etxekonean bizi danari albokoa, bestaldekoa edo etxekonekoa; goian edo behean bizi danari goikoa edo behekoa. Eta etxean bizi danari, etxekoa.
Familia eta senitarte esparrura etorrita be, bereizten ditugu odolekoa dana eta urikoa edo kajakoa dana. Hil-mezuetan sarri agiri diran berbak ditugu sendia, aranatar neologismoa, eta sendikoak, biak arrakasta zabala irabazi dabenak barritz. Eta ildo berekoak dira: senitartekoa eta ponteko hitzagaz alkarturiko aitaponteko, amaponteko, semeponteko edo alabapontekoak.
Gizarte mailari jagokozan eratorriak dira korteko, palazioko edo jauregiko izenak edota plebekoa, ogipeko edo ogitukoa, menpekoa e.a.
Belaunaldien arteko hartuemonak adierazoten dituen berbak dira: batetik, aurrekoak (edo gure aurrekoak edo aurretikoak), lehenagokoak eta bestetik: ondokoak, ostekoak, gerokoak, hurrengoak lango eratorriak.
Jarduera edo bizimodu jakinei loturiko berbak be garatzen dira: alogerean lan egiten dauenari alogerekoa deitzen jako, edo eskean dabilenari eskekoa.
Mitologia zaharragaz zerikusia daben berbak dira parte txarrekoak eta parte onekoak.
Bizibako izakietan be emoi ugaria dauen atzizki eratorlea dogu. Gizakion hornidurakoak diran izenetarako darabilguz, batzuetan -ko, beste batzuetan -etako, eta baita -tako mugagabea, izendapenetan: soinekoa (jantzia), aldekoa, idunekoa (edo samakoa, edo beste batzuentzat lepokoa), garrikoa edo paparrekoa (brotxea) singularrez, baina betaurrekoak, oinetakoak edota belarritakoak (arrakadak), pluralari jagokoz funtsean, eta euritakoa (edo eguzkitakorik balego, bardin) mugagabeari.
Etxe barruko hornigarrien izenen artean aitatu leitekez ohegainekoa, buruko edo burkoa, oheburukoa eta beste gehiago.
Botikan erosten diran medizinei botikakoa deritxe. Luze joko leuke bizibako gai edo generoen arloan dogun lexikoan azterka hasi ezkero.
Kolpe edo zartada esangura eremuaz loturiko eratorriak be berebizko indarra hartu dabe -ko atzizki honegaz: kolpea non hartzen dan izan ohi da erreferentzia. Buruan hartzen bada, burukoa. Matrailan edo matrailetan hartzen bada, matrailekoa edo matrailetakoa. Arpegian bada, arpegikoa. Kokotean bada, kokotekoa. Belarri ondoan bada, belarrondokoa. Musturrean bada, musturrekoa. Begi ondoan bada, betondokoa. Okotsean bada, okotsekoa. Lepoan bada, lepokoa. Eperdian edo ipurdian bada, eperdikoa edo ipurdikoa. Bular edo paparrean bada, bularrekoa edo paparrekoa. Eta bide beretik, narrukoa, saputzekoa, ostikoa eta beste hainbat.
Elikadura esparruan, sukaldeko ontziak aintzat harturik erakarritako hitzak dira: sartenekoa edo sartaginekoa), lapikokoa edo eltzekoa. Orduen arabera izendatzen diran otorduak dira goizekoa, hamarretakoa, hamaiketakoa, hamabietakoa zein eguerdikoa. Eguerdiko horri eguerdia be esaten jako: eguerdia egin. Ezaugarrien arabera sortua da ogitarteko edo ogibitartekoa.
Aditzaren gainean eregiten danean eratorria, jan eta edan kasu baterako, jatekoa eta edatekoa guztion aho-mihinean dabiltzan berbak ditugu.
Eritasunen izendapenerako be gaitasun handia erakutsi dau atzizki honek. Gaixotasuna gorputzeko zein lekutan dagoan izan ohi da erreferentzia. ihotzekoak jota hil dala urlia. Garnukoaz larri dabilela sandia. Gibelekoak oratu deutsala halakori. Beherunzkoaz estu eta larri dabilela bat. Goranzkoak emon deutsala besteari. Odolekoa esaten jako odoleko bizienari be, gaztelaniaz leucemia deritxonari. Eta halan beste gehiago.
Diru kontuan be emonkorra izan da atzizkiaren eriona. Gaur egun, euroa diru unidade bihurtu danetik, bi eurokoa, bost eurokoa, hamarrekoa, hogeikoa edo ehunekoa izentau leitekezan moduan, lehenagoko txanpon-monetekin eratorritako hainbat izen finkatu dira: errealeko dalakoaz errealbiko, lauerleko (pezeta, lau errealeko), ogerleko (hogei errealeko). Gerra aurrean hamaseikoa (hamaseiko gorriak esaten jaken). Marai edo marabide moneta zaharraren inguruan eregiak dira laumaraiko lango izenak.
Zenbakien inguruan sortu diran eratorriak izendapen diferenteetarako balio dabe. Bostekoa emon esaten da norbaiti eskua emoteko. Karta-jokoan be batekoa izan ohi da preziatuena. Goldeetan be, zenbat ortz dituan, halako golde tipoa izendatzen da: hiruortzekoa, bostortzekoa, zazpiortzekoa. Musika eremuan be zortzikoa deritxo erritmoetariko bati.
Gai eremua asko luzatu daiteke zehetasunez oratu ezkero. Ez da hori gure asmoa. Bai, ostera, -ko atzizkiaren aniztasuna, malgutasuna eta praktikotasuna agirian ipintea, etorkizunean izen eratorri barriak sortzeko be.
Iturriko
2018-05-11
