Aditz trinkoek, bai orainean, bai iraganean ezagutzen daben maiztasun handiko egitura bat, -la atzizki adberbialaz lagundua danekoa dogu. Bidean dator esaldia bidean datorrela bihurturik, edo etxean dago, etxean dagoala bihurturik.
Aditz-atzizki hori, -la, bitarikoa dogu funtzinoz. Sarrien, konpletibo edo osagarria: etxean dagoala uste dot. Baina, hori baizen ugaria ez bada be, gerundio balioko adberbiala: etxean lo egoala hil zan. Bigarren honezazkoa izango da gaurko jarduna.
Zeintzuk dira aditz jokatua la gerundiozkoaz eta denpora zentzunekoaz darabilguzan testuinguru nagusiak? Batuk-batzuk aitatuko ditugu.
Denpora asko da ereduko perpaus buruen mendean darabilgunekoa dogu ohikoenetariko bat. Mendeko aditza konposatua izan ohi da gehienetan. Baina trinkoa be bardin, erara datorrenean. Urte asko da urik edan ez dodala saldan ez bada, erantzun eutsan Maisu Juanek Peru Landetakori bentan bazkaltzeko egozala. Mogel dogu aurreko esaldiaren idazlea, hurrengoena dan legetxe. Beronek ondutako alegietariko baten, Atzeri eta Otsoarena dalakoan, azeriaren ahoan honako berbak ipinten ditu otsoari zuzenduak honen ostenlekua zan leizazuloaren aurrean, non honek eukazan moltsoturik ahariki, ardiki, erbiki ta eperki asko, otsoa amarruz atzipetu gurarik: Neure Jauna, egun asko da ikusi ez zaitudala, ez alkarregaz egon ez ibilli gareala. Damu emon deust onek; agaiti nator, zuk zegaz, edo agaz poztu al bazinai nire biotz jausitua. (Ip 30).
Mogelen esanean, urte asko da eta egun asko da dira perpaus buruak. Herri-hizkeran, sarri, denpora asko da esan ohi da, edota itaunka aurkeztua bada, zenbat denpora da. Berbarako: Badakizu zenbat denpora dan alkar ikusi ez dogula?.
Egitura hauxe da hain justu, mendeko aditz jokatuari la atzizkia erantsi ala netik ipini, idazle eta esatari batzuk zertara ezean galgatzen dituana. Denpora aldetiko mezua bietan antz-antzekoa ohi dalako. Noiztik dan urte asko, denpora asko edo noiztik diran egunak, asteak, hileak, urteak edo mendeak.
Baina bada ertz bat, -la erabili edo netik erabili, diferentea dana. Mendeko aditza la atzizkiaz marketan dogunean, igarotako denpora-aldi osoa kontenplatzen da gehiago, denporearen igaroa edo iraupena, eta aldiz, -netik darabilgunean, abiapuntuan ipinten dogu arreta, prozesuaren hasierari adi gagoz batez be, ez denpora-igaroteari. Halan esan ginei: Etxera etorri zarala hiru hilabete dira eta ailegatu zarenetik (eta hona) ikusi be ez gara egin. Gaztelaniaren erreferentziak lausotzen deusku batzuetan bataren eta bestearen arteko diferentzia, bietan izan ohi dalako desde que preposizinoa. Hiztun arruntak ez dau horrelakoetan labankadarik egiten, berez urteten deutsalako noiz bata eta noiz bestea erabili. Oraintsuan irratiz entzuniko zorion-emote baten hitzak lekuko: Gaur dira berrogeta hamar urte ezkondu zirala. Zorionak biei (Bizkaia Irratia).
Ondoko mezuan, oraintsukoa hatan be, netik agiri da mende-perpausan eta ez la: Egunotan 80 urte bete dira EGUNA egunkariak lehen zenbakia atera zuenetik. 1937eko urtarrilaren 1ean plazaratu zen lehenengoz, gerra bete-betean, eta sei hilabete beranduago, ekainaren 13an, argitaratu zen azkenengoz, hain zuzen ere soldadu faxistak Bilbora sartu baino sei egun lehenago. Atzizki hori, -netik,erabiltearen giltza aditz nagusian dago. Perpaus buruan daukagun enuntziatua hau da: 80 urte bete dira. Urteak betete hori zein momentutik hasita dan kontenplatzen da hor. Perpaus burua izan balitz, ostera: larogei urte dira, orduan mendeko aditzari la erantsiko jakon eta era honetara formulatu: 80 urte dira EGUNA egunkariaren lehen zenbakia kaleratu zela.
Baina ostera, hedabide baten oraintsu entzundako beste esaldi honetan, -netik atzizkiaren ordez gustura sartuko genduke la. Hau da zorioneko esaldia: Badira hilabete batzuk, Perurenaren izena bolo-bolo dabilenetik. Berformulaturik: Badira hile batzuk, Perurenaren izena bolo-bolo dabilela.
Mendeko aditza partizipio burutuaz (-tu erakoaz) agiri da aurreko esaldietan. Baina bardin agertu daiteke tzen tipoko bururagabeaz be. Berbarako: Urte asko da Alemaniatik Bilbora udaro etorten dala. Ohikoa edo sarritakoa dan prozesuaz mintzo jaku horrelakoetan mendeko aditza. Sekula izango ez dogun kasua da mendeko aditza ko etorkizuneko markaz erabilirik. Ezinezkoa, edo arraroa behintzat, egingo litzakigu honetariko bat ontzat jotea: Urteak igaroko dira Peru *etorriko dala.
Aditz trinkoaz markaturik be bardin azaldu daiteke mendeko perpausa, gitxienetan jazoten dan kasua izan arren. Orainean zein iraganean. Halan: Denpora asko da zure barri ezer ez dakigula edo Urte asko dira honantz ez datorrela. Eta iraganean: Urteak eta hamarkadak ziran, erremindurik egoan gizon ha mendeku bila ebilela.
Bigarren testuinguru bat, honako beste hau da. Denporea igaro bitartean jazoera bat denpora tarte horretan gertatzea.
Hau aditz trinkoekin agertzen da sarrienik. Aditz trinkoetan maiztasun handikoak izan aditzaren adizkiak ohi dira: dala, zala, dirala, zirala legezkoak, denpora balioaz eta funtzino adberbialaz erabiliak. Baina beste batzuk be bai. Halan: joan, etorri, ibili, eroan, ekarri eta beste batzuen adizkiak: doala, ebilela, datorrela, daroala, ekarrela legezko adizkiak.
Mende-perpausaren prozesuak dirauen bitartean gertatzen da ekintza nagusia. Gaztelaniazko gerundioaren hurreko zentzu eta aspektua dabe eurok. Datorrela: viniendo, segn viene. Ebilela: andando, segn andaba. Paulo Zamarripa abade, idazle eta gramatikar sondikoztarrak zertzelatzen deusku polito baten egitura honen erabilera:
Las flexiones de presente y pretrito imperfecto de indicatico con el sufijo –la, pueden tener valor de gerundio equivalente a al y verbo sin conjugar o a segn y verbo conjugado.
Etxetik natorrela ikusten dot. = Viniendo de casa (al venir de casa, segn vengo de casa), le suelo ver.
Etxetik nentorrela ikusi neban. = Viniendo de casa (al venir de casa, segn vena de casa), le v.
Neuronek entzun eta bildua da Urdaibai aldean ondoko esaldia, gutariko edozeinek bardin-bardin esan leikena: Urteizu ointxe, aterri dala. Honen antzeko testuinguruetan, gaur egungo askoren joerea, ostera, da, era automatikoz aterri dan bitartean idaztekoa, batez be idatziz. Horretan agiri da, besteak beste, idatzirako hartuta ditugun automatismoak ez datozala beti bat hiztunok ditugun berezko erabilerekin.
Aitatuta dogun Mogelen erabilera batzuek on egingo deuskue egitura hau. Baiezkoan: Ainbeste soinoko bitxidunez eta ori astegun buruzurian bidez zabiltzala? (Peru Abarka), artu eban erbi bat, abian lo egoala (alegia), Iturri baten edaten egoala basauntza, ikusi eban uretan bere adarren kerizea (alegia). Ezezkoan: Etorri zan ona, neu etxean ez nenguala, mutil lotsagaiztoko bat (Peru Abarka).
Aditz konposatuakaz be bardin adierazo leiteke bitarte-denpora horren nozinoa, baina tzen atzizki bururagabea daben partizipiodun aditzakaz. Halan: Neuk neure begiekin ikusten nebala hondatu zan barkua esan daiteke, aditz trinkoaz beste era honetara berridatzi daitekena: neuk nekusala edota neu ikusten nengoala.
Bada hirugarren egitura bat, -la aditz-atzizki denporazko-gerundiozko honen inguruan bilbatua, hiztunok sarri darabilguna eta bere aparteko izatea be daukana. Denporazko adberbio egiturak sortzen ditugu orain dala, gaur dala ereduko multzoen inguruan. Halan garatuak dira ondorengo honeek, esaterako: Oin dala urte asko. Oin dala hainbat denbora. Oin dala astebete. Oin dala bost hilabete. Oin dala hiru egun. Oin dala bost minutu. Adberbio-multzoaren guna sarrien orain/oin izan ohi da, baina ezaguna da gaur be egiteko horretan berean. Egiturea hau da: /Orain/oin // gaur + /dala + IS/. Lekeitiar bati entzuniko esaldi hau, adigarri: Lekeition antzarrak bizirik ipinten zirala zenbat urte izango dira ba? Hon dala hogei urte? (2013).
Egitura honek desbideratze nabarmenak be ezagutu ditu desnaturalizazinoak esan geinke? gaur egungo erabilera batzuetan. Hau da behin baino sarriago dantzuguna edota irakurten dana: *Oraintxe bost minutu dala. *Orain bost egun dela.
Goazela goazela egingo dogu bidea, aurretikoek be dabiltzala dabiltzala egin izan daben antzera.
Iturriko
2017-03-10
