0. Aurkezpena
Gramatikan zorrotz bereizteko joerea dago leku-denpora kasuetan (non, nondik, nora, nongo) bizidun diran eta bizibako diran izenen partiketa, kasu-atzizkia hartzerakoan. Bizibakoakaz atzizki-marka neutroak: lurr-ean, lurr-era, lurr-etik, lurr-eko. Eta bizidunakaz –gan- artizkia daben marka bereziak: lagun-agan, lagun-agana, lagun-agandik eta genitibo marka diferenteak: lagun-agango, lagun-aganako, lagun-agandiko.
Bereizkuntza semantiko horren arabera, ez dira bideragarri *Medikura joan da. *Medikutik nator moduko egiturak. Adizlagun biak, nondik eta nora kasuetakoak, beste era bi honeetariko batera bideratu beharko gendukez: Medikuarenera edo Medikuagana joan da batetik, eta Medikuarenetik edo Medikuagandik nator, bestetik.
Baina maila teorikoan zorrotz epaitzen dan banakuntza horrek, beste alde batetik, ez dauka maila praktikoan erabateko aplikazinorik; banakuntza-arau nagusi horrek hainbat salbuespen ditu, lantzean arrazoi sintaktiko edo semantikoren bat tarteko dala. Izen bizidunakaz erabiliak dira kontesturen batzuetan: gizon-eko, gizon-etan, seme-etatik, ume-etara, lagun-etako moduko adizlagunak.
Baina bestetara be hausten da batzuetan arau nagusi hori. Adibide argi bat: Zegan saltzen da Errioxako ardaoa? (beherago aitatua).
1. Bizidunen erabilera alternatiboak
Iparraldeko tradizinoan, jakina da, -gan, -gana, -gandik ereduko markak ez dirala erabiliak, ez orain, ez lehenago. Baita postposizinoaz baliatu izan dira sarri horren lekuan: Gu baitan. Emakumea baitan. Edo marka neutroak eurak erabili izan dira beste batzuetan.
Baina edozelan be, edozein lekutako tradizinoan da ezaguna izen bizidunakaz -enean/-renean tipoko atzizkia, “etxea, familia” esangureaz darabilguna: gurean, emaztearenera, semearenetik, zuenekoak.
2. Marka neutroak bizidun izenakaz
Bizidun izenak atzizki neutroakaz erabiltea aniztun edo pluralak diranean jazoten da batez be. Multzoaren barruan neutralizatu egiten dirala dirudi -engan/-etan inesiboak edo -engandik/ -etatik ablatiboak, berbarako. Halan esan daiteke: Gurasoetatik datorren ekandu zaharra, ezinbestez gurasoakandik edo gurasoengandik datorren ekandua dala esan beharrik barik.
Sintagma bakunetan be behin baino sarriago jazoten da, berariaz nondik nora mobimentuaren ardatzean; hain zuzen be, izaki bizidunak espazio eremura aplikaturik erabilten diralako horrelakoetan. Esapide egokiak dira: zalditik astora edo mandotik astora etorri diralakoak. Eta bardin hurrengo hau, Domingo Agirrek idatzia: “Danok dakigu (…) gizonak ez daukala zerekin harrotu askorik: gaur jaio, biar hil ta etzi lurpean zapalduak gelditzen dirala gizon danak, erregetik asi ta azkenengo morroiraiño.” (Sermoiak).
Denpora esparruan be, ziklo edo aldi esanguraz darabilgunean, ez atzizki neutro garbiak, baina bai –ta- artizkidunak erabili daroaguz aldiok adierazoteko: umetan, mutikotan, gaztetatik, txikitako (akorduak), eta bardin handitan, nagusitan, solterutan eta beste batzuk.
“Zeren bila” joan edo abiatzen garan adierazo nahi danean be –tan inesibo mugagabeak onartzen dau bizidunakaz edo gizaki-izenakaz erabiltea: “Andratan ibili”, “neskatan joan” egiturak ohikoak dira euskeraz.
3. Bizidun hutsen marka ete dira -gan, -gandik eta beste kasuetako markak?
Nahiz eta -gan- artizkia izen bizidunentzako erabilia izan orokorrean, salbuespenez, eta batzuetan semantika arrazoiakaitik, behin baino sarriago agiri da bizibako izenakaz. Tradizino klasikoan bertan idoro daikeguz horren lekukotasun garbiak.
Inesibo kasuan, zegan itaun-hitza dogu formarik ezagunenetarikoa, saleroste kontuan. Zegan egon da salgai indaba gorria? Klasikoetan be errotua dagoan erabilera: “Jakin bear dozu zelan, zegan, ze modutan gauzea saldu al zinaian, lukreria ez izateko” (P. Astarloa Urteko domeka I).
Baina orokorrean, inesibo kasuan, ondo bereizi izan dira -gan eta -an atzizkien eremuak. Mogelen testigantza on bat: “Ai balego konfianza geiago Jangoikoagan lurreko arazoetan baiño!” (Kristau Erakasle Euskalduna).
Ablatibo kasuan dira berariaz ugariak bizibako izenakazko erabilerak. Klasikoen artean, Mogel beragandik hasita: “lastotu dana alderatu bear da eskubareaz gariaganik.” (Peru Abarka). Beste klasiko askotan be ezagun dan joerea dogu. Idazle bi aitatu daiguzan. Frai Bartolome lehenengo: “Lelengo egunean edo istantean egin eban Jaungoikoak argia, ta alderatu eban illunaganik” (Ikasik I); “Ze gogogaz erakusten deuskun Jaungoikoak, pekatu loiaganik aparteetako” (Ikasik II 24). P. Astarloa bigarren: “Ezaguturik gure ama elexa santuak kurutzeagandik datorkiguzan on andiak, nai leuke bere seme guztiak euki deioen debozinoe andi bat” (UD I).
Izenen bizidun-bizibako izaerak eragindako bereizkuntzaren ondoan, edo aurrez aur, bada bereizkuntza semantiko bat be kasu arrunten eta -gan- artizkidunen artean. Bigarren honek norbaiten edo zerbaiten barrua, barnea, adierazoten edo markatzen dau era berezi batez. Frai Bartolomeren adibide honetan argi samar markatzen dala esan lei esangura berezi hori: “Nora joango naz zeure espirituaganik, ta nora iges egingo dot zeure arpegi santuti?” (Ikasik I).
Bizidunak dinogunean, gizakien eremutik harago, abere eta gainerakoak be hor sartzen dira. Inurri eta erle izenakaz darabil idazle beronek: “Batzuetan bialduten gaitu Jaungoikoak inurriagana, bizi izaten ikastera, zeinek batuten daben udan janaria negurako, txito kontuz ta prisaka. Beste batzuetan erleagana, zeinek, elduten dan leku guztiti, inori kalterik egin bagarik, zerbait eroaten daben bere etxera.” (Ikasik I).
Baina orohar, bizidunen artean gizakien esparruan agiri da -gan atzizkia nagusiro. Eta nor izenordaina dogu eremu horren eredu garbia. Larramendik esaldi bikain bat eskeintzen deusku /norako izan/ esapidearen arabera eregia, -gana atzizkia bitarte dala, gertakizun aspektuko aditz lokuzino baten bidez: “Zer egingo det bada, edo norganako naiz?” (Azkoitiko sermoia).
4. Kasuak, -gan- artizkidunak, banan banan
–gan atzizkia
Maiztasun handirik ez daukan atzizkia da -gan inesiboa, -gana aldatiboaren edo -gandik/-ganik ablatiboaren ondoan. Eremu semantiko mugatuagoa hartzen dau -gan horrek beste biek baino, eta zertan esanik ez, -an inesibo neutroak baino be.
Aditz zerrenda estuagoagaz erabilten da -gan atzizkia beste kasuen ikusian; bestetara esanda, semantikaren aldetik esparru mugatuagoa hartzen dau. Aditzaren eta nogan argumentuaren arteko loturea berariaz markatzeko joerea daben aditz batzuk hurrengo honeek izan leitekez, gehiegi luzatzeko asmo barik aitatuko ditugunak.
Sinestu da maiztasunez agiri dan bat, nogan sinestu esapide barruan. Dotrinako Kredoaren perpaus hau dogu testigantza ezagunetariko bat. P. Astarloaren hitzetan: “Sinistuten dot Aita Jaungoiko guztiz altsu edo poderoso, zeru-lurren egile edo kriadoreagan” (UD I).
Egon aditza, nogan egon esapide barruan, maiztasunez erabilia da: “Jesukristogan dago, san Pablok dinoan legez, grazia guztien betetasuna” (Mogel Sermoiak).
Esan aditza, beregan esan esapide barruan da aitatzekoa. Mogelenean: “Dino beregan: obeto artuko nau ni bere.” (Ipuinak).
Euki aditzak, bakarrik edo lagundurik, joko zabala eskeintzen dau tradizinoan; Mogelen esaldiok lekuko: “Neskatilla ona daukazu Praiskagan” (Peru Abarka); “Au egiten badeustazu, eukiko dozu nigan adiskide eskertsu bat” (Ipuinak). Baina aditz multzo barruan: ustea / konfiantzea / esperantzea euki erako esamoduetan be sarri: “berari sinistuteko, ta beragan geure betiko ditxearen ustea eukiteko” (frai Bartolome Ikasik I).
Fiau aditzagaz nogan fiau esapidea dogu: “geiegi beragan fiaubaz bakotxaren meritu baga, ta astiro beragana biurtu baga egonaz.” (Kristinaubaren Erakuspena).
Ipini aditzak be, izen batzukaz multzo egiten dauela –konfiantzea, ustea, gogoa, esperantzea eta kideko beste bazukaz– joko ugaria eskeintzen dau: “Ifinten ditu batek beste bategan giberri edo beste abereren batzuk” (Kristinaubaren Erakuspena), “Zer da gizona zeure biotza beragan iminteko?” (Sermoiak).
Itxaron aditza, nogan itxaron esapide barruan: “Zeugan, jauna, itxadoten dot, parkatuko deustazuzala neure bekatu guztiak” (Añibarro Esku librua)
Topau eta aurkitu aditzakaz eregiak dira nogan topau/aurkitu esamoduak. Mogelen sermoi bateko lekukotasuna: “ez dozu topauko nigan mingostasunik” (Sermoiak).
Beragan eta beregan
Izenordaina bihurkaria danean bera > bere bihurtu ohi da, ez beti, baina bai joera nagusi moduan. Eta bizidunen kasuan, inesiboan, beregan dogu bihurkaritasun osoaren adierazle. Baina ezbai handia agiri da idazle klasikoetan beragan / beregan formen artean.
Mogelek gehienetan beteten dau beregan/beragan bereizten dituan bihurkaritasun legea. Halan: “Bildurra bera baino galgarri andiagorik ez da. Azartu, azkor eta biotz andikoa danak beregan darabil orma edo muru sendo, burdineak igaroko ezin dabena” (Peru Abarka). Baina beragan darabile beste idazle batzuek bihurkari-inguruneetan be. Halan P. Astarloak: “Ezta inoz izaten asi; ez egoan oraindio mundurik, zerurik, ez aingerurik, eta Jaungoikoa egoan bera beragan; ain zoriontsu, ain andi, ain jakintsu, zeinda oraintxe” (UD I) eta frai Bartolomek: “Egon leiteke ezer maitegarriagorik ta geure biotza beragana geiago daroianik, Jaungoiko zuzena baiño?” (Ikas I).
-gandik (/ganik) ablatiboa
Aldaera nagusiak (-gandik) baditu aldaera batzuk, tradizinoaren aldetik gogoan izan beharrekoak. Batetik, -gandi, -gan- artizkiaz eta –ti ablat. Atzizki zaharraz osotua, sartaldeko tradizinoko marka garbia. Baina bada bigarren aldaera bat, -ganik, -gan- artizkiaz eta –ik ablatibo-aldaeraz osotua, sartaldeko euskera zahar eta klasikoan ondo sustraitua eta guztiz hedatua dana. Aldaera biok, -gandi eta -ganik, euskera bizian be indarrean diraue hondino hainbat hizkeratan.
Frai Bartolomeren testigantza bigaz on egin daigun -ganik hau: “Ta Kain zorigestokoaganik asita, denpora guztietan izan dira pekatariak eta kondenauak” (Ikasik I). “Bada egunero dauka ume bataganik albista txaarra, besteaganik injuria, besteaganik gosea, ta guztietati ilgarria ta mingarria.” (Ikasik I).
Aditz batzukazko erakarpen ezaguna gordeten dau -gandik adizlagun-marka honek, orohar ablatibo kasuari jagokozan aditz berberena, batez be hurbiltze-aditzak diralakoena. Aldendu, alde egin aditzakazkoa dogu bat: “jarri jakon alboan, ta ez eban beragandik alderik egin gura” (Mogel Ipuinak). Etorri dogu beste bat: “Al izate guztia dator bada Jaungoikoaganik” (frai Bartolome Ikasik I). Hasi da beste bat: “Karidade egiazkoa asten da bada norberaganik” (Ikasik I). Iges egin dogu beste bat: “Dakuskuz guganik iges egiten gu baiño bildurtiago batzuk” (Mogel Ipuinak).
Baina adizlagun bizidunagazko lotura berezia dabe beste aditz batzuk. Klasikoen adibideakaz on egingo dogu lotura hau. Jaio aditzak, ‘nogandik jaio’ esamoduaren barruan: “sinistu, jaio zala Maria birjinia ganik” (Mogel Kristinaubaren Erakuspena). Jadetsi (jaritsi) aditzak, ‘zerbait nogandik’ esamodu barruan: “Jaungoikoaganik jaditxi daigun, gura gendukean grazia” (frai Bartolome Ikasik I). Gorde aditzak, ‘babestu, zaindu nogandik’ esapide barruan: “eta alan urrindu ta gorde biar gara edozeiñegandik” (Mogel Kristinaubaren Erakuspena). Librau aditzak, ‘nogandik librau’ egitura barruan: “Nor librauko da beraganik?” (frai Bartolome Ikasik II).
Bizibakoak diran izenakazko erabilera (gorago aitatua), uste baino ugariagoa da idazle batzuetan, ablatibo kasu honena beren-beregi. Mogelen adibide bat gehituko dogu zerrendara: “bakotxari imini eutsan konbeni edo ondo etorkon izena, zeiñean espliketan zirean euren propriedade edo bata besteagandi desbardintuten zituana” (Peru Abarka).
–gana adlatiboa
Maiztasunez erabilia da -gana adlatiboa, tradizino idatzian ezeze, eguneroko berbetan. Persona-izenakaz eta personei jagokezan giza-izenakaz guztiz ohikoa da, berariaz ‘nogana zuzen / joan…’ ereduko esaldietan: “Albertogana, geure irakasleagana, joan naz, liburu baten bila”.
Tradizinoko tesgigantza batzuk kategoriaka:
Izen kategoriagaz: “ain laster ta pozik doiala, mendi arteko txabola baten dagoan ikazgin tristea konsoletara, zein palazio andi baten dagoan erregeagana?” (frai Bartolome Ikasik I). “gogoa agana berotuten ezpajako” (Mateo Zabala Irun).
Erakusle bati dautsala. Hagana: “Ta zeinek bere ontasuna geiago maite dauen, agana doa Jesus” (frai Bartolome Ikasik I).
Pertsona-izenordain bati dautsala. Ni/neu, zu/zeu e.a. Halan: “belaunik belaun gizon etxeko semeetati eldu da nigana” (Mogel Peru Abarka). “Zeugana biurtuten gara biotz osoagaz” (frai Bartolome Ikasik I).
Zenbatzaileakaz, zehaztu zein zehaztubakoakaz: “Baiña zoaz praille, abade ta beste andiki askogana” (Peru Abarka).
Aditz jokatu erlatiboaz: “ta pozik doiala (…) karzela atsitu, illun baten preso dagoanagana, zein seda ta urre artean dagoanagana?” (frai Bartolome Ikasik I).
Aditz ohikoak, -gana adlatiboaz agiri ohi diran batzuk, hara. Biurtu: “Biurtu zan gero pozkariaz arzaiñagana” (Mogel Ipuinak), “Alabeagana gero biurtuta” (Mateo Zabala Irun). Eregi: “eregiko dozue Jangoikoagana biotza” (Mateo Zabala Irun). Joan: “Abisau eutseen guztiai: joan zitezala beragana, ta ez eutseela gatxik egingo” (fai Bartolome Ikasik II). Etorri: “Auzo bat dakar jan bearrak edo premineak zugana, diru zati baten eske itxanean?” (Ikasik II).
Semantikaren aldetik, esangura arruntez gainera, aitatzekoa da testuinguru batzuetan ‘hartuemona, erlazinoa, zerikusia’ adierazoteko ahalmena gordeten dauela adizlagun forma honek. Halan /nork nogana euki|izan/ egiturearen bidez: “umeak gurasoakgana lotseaz ganetik [osteian] dituezan eginbearrak” (Mateo Zabala Irun), “Umeak gurasoakgana dauken laugarren eginbearra” (Mateo Zabala Irun).
–ganantz / ganuntz adlatibo zuzenbidezkoa
Urriagoa izan arren idatzietan adlatibo zuzenbidezkoaren bizidunakazko marka hau, argiro lekukotua dogu tradizino idatzian. Eta berbaz be berezkotasun osoz erabilia da hiztunen artean.
Bizkaiera ekialdeko idazleen aldaera nagusia -ganuntz dogu –honen -ganutz aldaereak be, gaur berbaz sarri entzuten dana, lekukotasun garbiak dituela–. Halan Mogelenean: “Ikusi ebanean arzaiñak beraganunz joiala leoetzarra” (Ipuinak); “Zeintzuk dira gure eginbideak eurakganutz?” (Kristinaubaren Erakuspena).
P. Astarloa durangoarrak be aldaera bera darabil. Hurrengo esaldi honetan begira postposizinoari dautsala darabil, haren argumentu gisa: “Iru kurutze onek egin bear dituguz eskumako atz nagusi edo lodiagaz, edo orkoroagaz, beste atz eta esku guztia zabal daukaguzala, eta geuganunz begira” (UD I).
–gananzko / ganunzko
Adizlagun funtzinoaz lekukotu dogu Mogelen testuetan, baina ez izenlagunarenaz, berez normala izan behar leukena. Esanguraz: ‘hari buruz, hagazko erlazioan’: “Zein ederto dinoan Dabid erregeak onelanguakgaiti: ‘Miñean guzurra darabille’,berba onak; baiña euren biotza ez zuzena Jangoikoaganunzko.” (Konfesino ona).
–ganaino
Gitxitan baino agiri ez dan marka. Mogelenean idoro dogu adibideren bat, pertsona-izenordainari dautsala, ni lehen pertsonakoaz: “agaiti aldatu ezta niganaiño neure izen-ondokotzat etxe onen izena” (Peru Abarka).
-gango postposizino-atzizkia, adnominal eta adizlagun
Gaur egun nekez ikusten da idatziz, ez entzuten berbaz, -gango atze-marka, -gan inesiboaz eta -ko genitiboaz eregia. Lekukotasunei jaramoten badeutsegu, esparru guztiz mugatuan erabili izan da klasikoetan be; pronominalen eremuan: pertsona izenordainak (bera, ni) eta posesibo-edutezkoak (bere) dira atzizki honen euskarri nagusiak. Sintaxi funtzino diferente bigaz, halanda be:
– Izenlagun adnominalen funtzinoa gordeten dabe ondokook: “Nik galdu dot zure seme izatea; baiña zuk ez nigango aitetasuna” (Añibarro Esku librua 1802), “berbarako, umiltasuna, Jaungoikoaren alderako maitetasuna, beragango esperantza ta uste bete-betea, gorputz-arimako garbitasuna edo beste onelangoren bat” (Añibarro Esku liburua 1821).
Izenlagun funtzino horregaz gaur egun erabili ohi dan marka adlatiboaren gainekoa dogu: -ganako dalakoa. Baina ohargarria da, dana dala, -gango marka horrek, inesiboaren gainekoak ezagutu dauen garakuntza be.
– Adizlagun funtzinoaz bakarrik darabil, ostera, Mogel markinarrak, eta esapide jakin baten eta adiera jakin bategaz. Beregango, neuregango, zeuregango erak berez-berezkoak izan dira aldi baten, eta batez be esangura honegaz: bere baitan, bere barrurako, bere kolkorako, beretzako. Susmoa dogu, azken esamoduok (edo euron kideko beste batzuk) ordezkatu ete dituen goiko egitura zahar bitxiok.
Beregango, eta inoiz beragango, da Mogelek sarrien darabilen izenordaina: “Bigarren gizon egizaleak zinoan beregango: ‘Guzurti andi oni guzurrez berba eginda emon badeutse sari ain ona, zer emongo ez jat niri egia badinot?” (Ipuinak), “geratu zan begira barrez, zinoala beregango: ‘Agura oni txoratu ta burua arindu jako.” (Ipuinak). Eurakgango, pluralaren gainekoa be bai behin edo behin: “dinue eurakgango: ‘Ez daki konfesoreak nire barruko barri” (Konfesino ona). Neregango lehen pertsonakoa be badarabil; hau, gipuzkeraz: “Gerta diteke noiz edo berriz nik neregango egiatzat idukitzea berez ala ez dana.” (Kristau Erakasle Euskalduna).
–ganako marka
Funtzino bitan erabilirik agiri da. Batetik adnominal modura, izen baten aurrean. Mogelenean: “baita ta eranzunagaitik, ta beraganako asmoak artu arren, bere bide santuan sartu gura ez dabenak” (Sermoiak). P. Astarloarenean: “ze ez bataganako karidadeak, ez besteaganakoak agindu al leikegu mandamentu orreetan aurkituten ez dan gauzarik” (UD I).
Baina adizlagun funtzinoaz be, -ko atzizkiaz beste gehiagotan be jazo ohi danez, erraz azaltzen da. Mogelenean: “Bada zu Jesusaganako atzeratuten bazaitue munduko hista ta barre-burlak, munduko peligru gorputzarenak, oker ibilliko zara, ta Jesus onagaz zer ikusi eukiko ez dozu” (Sermoiak).
-ganatu aditz bihurtzea
Bide batez azaltzeko baino ez bada be, adlatibo-markadun adizlagunak aditz kategoriara eratorri ahal izateko joera indartsua darakus euskeran. Adlatibo neutroaz jazoten dan modura (bidera > bideratu), -gana bizidunakazkoak be zaintzen dau joera hori bera. Eta halan, maiztasunez ez bada be, ohikoa izan da -gana > -ganatu garakuntza.
Pertsona-izen baten gainean eregia da Mogeleneko hau: “Bada, len baiño len Jesusaganatuteagaitik billatu zituen euren biderako, zaldien ordez, dromedariuak, zeinzuk direan zaldiak baiño biziroago dabilzan animalia batzuk” (Sermoiak).
Eta pertsona-izenordainen gainean eregiak dira hurrengo esaldi biok. Bata, Mogelena: “Eta gure galduak, baldin izar argi ederra ezkutetan bajaku, ta urteten badeusku diabruak bidera beste izar txar ta irudi utsezko bategaz, beraganatuteko!” (Sermoiak). Frai Bartolomerenak ondoko biak: “gurasoak daukeezan aziendak edo ondasunak eureganatuteko gurariagaiti” (Ikasik I), “Inoren emazteagaz ez zaitez jarrita egon; ez egizu agaz ardaozko konbitik euki; zeure gogoa bereganatu ez dagizun ta galdu ez zagizan” (Ikasik II).
Pertsona-izenordainen eta edutezko bihurkarien -gan atzizkiagazko balioak
Idatzi honi akabera emoteko, zertzelada labur bat, gorako apuntatua. Maiztasunez erabiliak dira tradizinoan: beregan esan eta beregango esan lokuzinoak, eta hedapenez garatu diran beste izenordainenak. Bihurkaritasun eremuan atzeraka joan da, nahiz autore batzuk ziurtasun gehiagoz darabilen: “Dino beregan: obeto artuko nau ni bere” (Mogel Ipuinak). Baina beste autore klasiko batzuetan, batez be sartaldean, neutralizaturik agiri dira sarri beregan eta beragan bigarren honen aldera, eta bigarren hau ohi darabile balio bihurkaria dauanean be. Frai Bartolomeren testigantza: “Augaiti esaten da, meza santuak beragan kabiduten dituala, lege guztietan ta denpora guztietan Jaungoiko andiari egin jakozan oprezimentu edo eskini santu guztia.” (Ikasik I).
Bego horretan eta honenbestegaz.
Iturriko
2019-04-26
