0. Sarrera
Euskal gramatikan edo hiztegian behin eta barriro aitatzen eta birraitatzen dana da EZ dala ezeztapenaren marka nagusi eta orokorra. Eta gainerako markak, batzuk beratatik eratorriak dirala, eta beste batzuk beste etorki batekoak, baina esangura eremu beretsukoak.
Ez markaren eratorritzat edo mende-funtzinokotzat jo leitekez: ezetz indartu zeharkaria, ezin ahalezkoa, ezik eta ezean baldintza-moduzkoetakoak, ezta adberbiala, ez arren eta ezagaitik kontzesibo-kausazkoak, eza, ezak eta deklinaturiko beste nominalizatuak, eta azkenez eremu urriko diran ezteko, eztekotan, ezteagaitik tipoko batzuk.
Beste bide batetik sortuak dira baga eta bage zaharrak, gerora sartaldean barik edo bako bihurtu izan diranak, adberbio edo adnominal modura erabiliak dirala, eta erdi-ekialdeetan gabe eta gabeko izatera etorri diranak.
Oraingo idatzi honen bidez, aitatu diranon aldamenean garatu diran beste egitura gitxi batzuen artean, baten argibide laburra emon gura dogu, urri hitz alkartu barruan bigarren osagai modura agiri daneko esparrutxoaz.
1. Urri eztasunaren adierazle
Urria berez eza baino gehiago da, hutsaren hurrengoa, nahi bada, baina eztasunaren eremu horren inguruan dabil beti be. Jate kontuan sarri, janari edo jateko urria. Errefrau zaharretariko batek dino: “Buruko andia ta jate urria” (RS 17); itxurak handiak eta etxean ezer ez. Hurrengo atsotitz zaharretariko honek be argiro darakus urri berbeak eztasunagaz, bakotasunaz, daukan zerikusi estua: “Hurrieteak hurri gauzak, ta hurri dira aren bearrak”, gaztelaniaz: “Octubre mengua las cosas, y menguadas son sus obras” (RS 149).
Urri bizian jausita dagoala esaten da, txirotasun gorrian dagoanagaitik. Urri adjektibo-adberbio horretatik jatorku urritu aditza, urritasun izen abstraktua, eta baita gitxiago entzuten dan urrikeria be, Deba goienean entzuten dana, gaitzespen ikutuko “escasez, miseria” adieraz. Iparraldean ohikoa dogu urririk adberbioa be, ‘doan, doarik’ adierakoa, hutsaren truke, bapezaren ordez.
Urri hitzak hortikxe jo dau eremu batzuetan postposizino antzeko alkarketa-osagai izatera.
2. Urri egitura alkartuan
Sartaldeko euskal berbetan entzuten dala, eta entzun izan dala batez be /izen + -urri/ hitz alkartu egitura esan leiteke. Alkarketaren bigarren osagai gisa agiri da urri, baina ez da emoitsua, ez eta hedadura handikoa geografiaz. Halanda be dan baino emonkorrago bihurtu leiteke, eta bere esangura-esparru propioari eutsita.
Begira joten dauen hitz alkartu honeetariko bat astiurri dogu; astiurri ibili aditz lokuzino barruan agiri da batez be, beste era batera asti barik esango gendukena adierazoteko. Eta gaurko gizartean ia mundu guztia astiURRI ibilten dala kontuan harturik, era-erara dator hitz hau, adberbio modura batez be.
Astirik ezaren esangura eremu berekoa dogu denpora-urri berbea be, berbaz hor-hemen gitxi edo asko entzuna, nahiz eta idatziz lekukotasun urria euki.
Jan-edan arloan be, aditz-izen biokaz alkarturik erabiliak dira janurri eta edanurri. Janurria, izen kategoriaz, ‘dieta’ edo gitxi jatea adierazteko, Jose Antonio Uriartek darabilen lez: “Gatx oneek biar dabe janurri asko ta denpora asko.” (Dialogos). Baina adjektibo kategoriaz be ezaguna da, lagunen bat janurria dala esateko. Edan-urri, ostera, bakan erabilia da.
Lagun edo pertsonen adierazle dan jente izenagaz be erabilten da urri. Sartaldeko hiztun bati entzuna da (nongoa akordetan ez): “Krisia dala-ta jenteurri dabilz denda guztiak”.
Ekonomia krisiaz lotuta dago diru izenaz eregitako diru-urri berbea be. Denda, jatetxe eta merkatalgo guztia gainbehera dagoanean, herri-berbetan inoiz entzuten dan autua: “Diru-urri dabil mundu guzti”.
Lan-urri dogu beste hitz alkartu bat, ekonomia krisi egoerak adierazoteko adierazkortasun handiko hitza. Lan-urri egon daiteke herri edo eskualde bat, edota lan-urri egin daiteke familia bateko jentea.
Nekez entzuten dan berbea da bihotz-urri adjektiboa, “koldar, lepozale” esanguraduna, baina Emiliano Arriaga idazleak halantxe idatzi eban behinola, zorroztasun handiz, gure ustez: “Ta haulan izango dok, geure artean bihotz-urririk bapez eztok-eta.” (Lekobide).
Hitz alkarketa eredu hau librea dan ezkero, beste garapen aukera batzuk be baditu. Mataza horren hariari tenk eginez, berez-berez esan leiteke: Kantauriko itsasoa arrain-urri dagoala, edo aurtengoa ez bada izan sagar-urte, esan geinke gure arbolak aurten fruta-urri dagozala, edo zehaztasun gehiagoz, sagar-urri, madari-urri, intxaur-urri edo dana dalakoaren urri.
3. Murri eztasunaren bigarren adierazlea
Urri eta murri etorki batekoak dira, eta bien portakizuna eta esangurea be antz-antzekoa dabe.
Adjektibo bakun modura batzuetan. Ondo erakusten dau urri eta murri berben senidetasuna Azkuek Arrasaten baturikotzat dakarren errefrau honek: “Azkena murria, Santa Luzia. El último despojado, Santa Lucía” (EY III 11).
Berba bakun modura bakan erabilia dan murri hitzak hobeto eutsi deutso bere esangura eta nortasunari alkarketa egituran. Erabilera-urritasun horren barruan, aitagarria da ule-murri, erdialdeko hizkeretan ile-murri (eta eredu batuan) esaten dana, ‘burusoil’ esangurakoa.
Beronen kidea dogu buru-murri be, hizkera batzuetan esaten dan modura, baina aurrekoaren sinonimo osoa.
Mogel idazle ezagunak diru-murri dakar jasorik, Nomenclatura izenburuko bere glosario ezagunean, itzulpen eta guzti: «Diru-murri dago edo nago, estoy sin ochavo o lo está» (Peru Abarka).
Asko da honenbestegaz.
Iturriko
