Hor Txorierri edo Butroi aldera bazoaze eta bertako euskaldunzaharrakaz barriketaldi bat egin, berehala entzungo dituzue honetariko aditzizenak ezezka: esan ezteko, jan eztekotan, saldu eztea erakoak, beste paraje batzuetan nekezago entzuten diranak. Berbaz sarri-sarri entzuten diran moduan, idatziz mehatsago irakurriko dituzue. Arrazoi bigaitik batez be: batetik, gure tradizino idatzian, klasiko zahar zein modernoan, nekez aurkitzen da horrelakoen errasturik, eta bestetik, gaur egungo euskera landuan aditzizenak ezezka emoteko eredu finkatu bat egonik, horretara joten dabe gaurko idazle zein esatariek, berbazko erabilerotara baino gehiago.
Azterka ibilita, P. Zamarripa sondikostarra eta M. Zarate lezamarraren idatzietan idoro ditugu lekukotasun banaka batzuk. Zamarripak eztea darabil behin, berbazko biren arteko alkarrizketa bat beren-beregi imitatu guran: Bai, jaune, ezta nahikoa ba, errentak emon eragiteko estutu eztea? (ez estututea?) (Kili-kili), eta badaezpadan, norbaitek ulertu ezerako parentesi barruan erantsi deutso ezezkako aditzizen estandarragoa. Zarate lezamarrak Ipuin antzeko alegi mingotsak liburuan, bizkaieraz ondu eban bertsinoan hatan be, idatzi eban behin: ?Zer egiten dozue, ba? Ezer ere ez. Eta ezer egin eztekotan, alperrik zagoze hemen Antzerkik..
Zein fenomeno sintaktiko gertatu da hor? Aditzizenari jagokon atzizkia, -te, aditzoinari zuzen eransten jakona, ezezkako perpausa eregiteko ez ezeztapen hitzari erantsi jako partizipioaren ondorik: ez etor-teko zana etorri ez-teko bihurtu da. Horretara postposizino bat garatu da Txorierriko euskeran: ez-te osagai bikotxaren gainean funtzinoari jagokozan markak eransten jakozala: /Partiz + eztea / ezteko / eztekotan/ edo eredu horretako beste eraren bat garatuz.
Arren hitza, gaur aditzaren atzizki edo postposizino modura darabilguna, aditza ezezka emona dagoanean ez markaren bidez, aditz egitura menderatu hori taiutzeko ordena bi dira: /ez egon arren/ eta /egon ez arren/. Sartaldean bigarren ordena da nagusi, lehen eta gaur. Ordena horren eboluzinoaren atzean be lexikalizazino prozesu bat dago, ezarren postposizinoaren sorrera. Banan edo bereiz idazten ditugu gaur: ez arren, baina lexikografiaz zein semantikaz hitz bat eta bera dogu ezarren, eta gure tradizinoan be sarri batera idatzirik agiri dira. Barrutia eskribauaren lumaz on egin daikegu eredua: Merezidu ez arren parkazinoa, / bakigu zeu zarana piadosoa. Aibarrogan berretsirik dakuskuna, ezarren batera idatzirik hatan be: zerren, gogo au artu ezarren goxean, etzan onei ez jarmoteko, ezpada batagan ardurea ifinirik, bestean zur egoteko (Lora Sorta). Frai Bartologan beste horrenbeste: Eriotzako ordu artean ez dozu jakingo, zu ibili zarean dantza ta piesta orreetan, zu zareala medio, besteak zeinbat pekatu mortal egin ditueen, zuk igarri ez arren ta aintzat euki ez arren (Olgeta).
Urruntxoago joanda, aditza bera eliditurik be berez-berez erabilia da ez arren hori. Frai Bartolome etxebarritarraren esaldi hau lekuko adiutua dogu: Ta esaten badau inok, leen ez arren, orain usetan dala, ta ez dala pekatu abadeak eta praileak alan ibiltea, Trentoko Konziliuak deklarauta ta aginduta dauka, abadeak eta prailiak piestetara ta dantzetara ez joateko (Olgeta).
Aditzizenaren gainean eransten dogunean arren, ostera, /ez + Aditz + -tearren/ egitura da nagusi eta zabalena, sartaldeko euskeran be. Halan tradizino idatzian, zelan gaurko berbeta bizian. Osasuna behar dan moduan ez jagotearren etorri jako gaixoa.
Bada, halanda be, egitura bitxi bat Aibarrori irakurri deutsaguna gitxi batzuetan, eskema honen arabera: /Aditzizen + ez arren/, gaur (dakigula) entzuten ez dana eta tradizino idatzian be noiz edo behingoa dana. Idazlearen Lora Sorta liburutxutik jasoak dira adibideok. Lehenengoa: eta idoroten dira ama asko (), neke gitxi au artutezarren (artute ez arren), emoten dituenak azteko euren seintxoak beste andra inudeai (Aib LoraS 50). Bigarrena: Dituanak esku artean osagarri bigun, erraz ta onak, baldin ilten bada, artutezarren, egotzi begio errua bere buruari. Txorierri eta Butroialdeko hiztun zahar askok gaur egun be bestetara esango leukie hori: hartu eztearren.
Gaitik postposizino atzizkituagaz be ordena-eredu bikotxa daukagu, aditz partizipioari ezezka dautsanean. Nagusia eta hedatuena bata: /ez + Partiz + -agaitik/. Sartalderengoa, bestea: /Partiz + ezagaitik/. Bigarren kasuan ezagaitik batera idazten da, aditz partizipiotik bereiz. Postposizino gardena da hau be.
Gaitik postposizinoak aditzari erantsi leikion balioa bitarikoa izan daiteke: kontzesiboa edo kausazkoa. Lehenengoaren adibide izan daiteke: Ni etorri ezagaitik ez kezkatu; beste batzuk etorriko dira. Gaztelaniazko aunque horren baliokidea zelanbait. J. Mateo Zabalaren berbaz: eta esan bear dozu zeinbat bider izan zatekean, beti jausi ezagaitik.
Bizkaierazko klasikoetan ordena biak agiri dira, ez egonagaitik eta egon ezagaitik, baina lehenengoa hainbat ugariago bigarrena baino. Eta gatx da esaten bakotxa zein baliogaz. Kontzesiboaz zein kausazkoaz azaldu leitekez bata edo bestea.
Mogel markinarra dogu salbuespena, beharbada. Haren idatzietan ordena biak agiri dira, baina balio banangoaz gehienetan. Lehenengoa balio kontzesiboaz ohi darabil: Nekearen nekez, apaindu gurearen apainduz, ioren bitxiakaz bada bere, jantzi da ederto, nor dan bere guraso garbia igarten erraz ez izanagaiti. (Peru Abarka). Azeria eta mahatsaren alegian, mahats-mordak arrapau ezinik bost ahalegin egin ondoren azeri leihatuak, honetara emoten ditu euskeraz gure idazleak haren kontsolu-berbak: Ez dagoz oraindino elduta mordo oneek; gatx egingo leuskede garratzak dagozala jango banitu; ta alan ez deust damurik emoten ez janagaiti.
Bigarren ordena, ezagaitik postposizino dala, kausa edo arrazoi-emote balioaz erabili izan dabe gure klasikoek. Mogel berak Esku, oin ta sabelarena alegian dakarren pasartea, lekukorik bikainena: Dakuse esku ta oinak adore baga sabela; onen gatxagaz jan ezagaiti eurai bere jausi jakeezala indarrak, ta il biar ebala sabelak; ta au il ezkero eurak bere il biarko ebeela.
Gaurko idatzi honetan hiru postposizino honeetaragino heldu gara. Hurrengorako itxiko ditugu gainerakoak. Aitatzeko geratzen diranen eza edo bakotasuna ez dau irakurleak gehiegi sentiduko, jakinik hurrengoan jorratuko dirala geldiroago.
Iturriko
