Bizkaiko Foru Aldundiaren ekimenez ospatu barri dira Bizkaiko hainbat herri, uri eta erakundetan Ondarearen Europako Jardunaldiak programa nagusiaren barruan Bizkaia etxez etxe erakuspen-hitzaldi egitaraua.
Atxakia ona etxea dala-ta gure atsotitz zaharretan agiri diran eretxi eta uste batzuk astintzeko.
Etxearen ubikazinoaren garrantzia aitatzen da errefrau batzuetan, eta alde horretatik basoa eta ibaia hur eukitearen garrantzia. XVI. mende akabuetako Refranes y Sentencias bildumako batek hau dino: Basoa ta ibaia auzo, / au ez daben etsea gaxo. // Monte y ro vecino, / casa que esto no tiene, perversa (RS 6). Basoa, bertatik ateraten dan egurragaitik, alde batetik. Egurra, sugarria da eta sugarria hur eukiteak suetean, sukaldean edo eskaratzean sua erara eukiteko hornidura da, negu luzea sutondoan epeletan egoteko erosotasuna errazten dauena. Ura, ezinbesteko bizigarria etxekoentzat. Uretan urrunetara joan beharrik ez eukitea, lehenago gure etxekoandrak kantin luzeak buru ganean dituela hartzen eben nekea arintzea. Lexibea egin eta erropak garbitzeko erraztasuna. Errekea hur izateak, arrankari, aingira, kaskailu, kangrejo eta enpaiduko bizikariak ahalegin gehiegi barik eskuratzeko modua esan gura eban.
Bada beste errefrau zahar bat, bere itsuskeria eta guzti, egiaren erdia behintzat badaukana: Eskaratz bako etsea / ta andra lotsagea, / ta ipirdiko putza, / guztia onez utsa. // Casa sin fogar / y mujer sin verguenza, / y soplo de culo, / todo vazio de bien» (RS 469). Andra lotsabakoaz esaten dana beste hainbeste egin daiteke gizon lotsagalduaz. Baina errefrauaren sustraian eretxi nagusi bi dira: etxea dala-ta eskaratza dala etxearen bihotza; suetea edo sukaldea, nahi bada. Hor batzen dirala etxekoak, jateko, errezetako, sutondoan behekosu inguruan ke-garrei begira eta haren argitasunaz eta dirdiraz kontu-kontari jarduteko neguko iluntze-gau luzeetan. Eta behesuko berotasunak etxea epeletan jagoten dauen moduan, etxeko guztien hagea etxekoandrea dala: janariaz, soinekoaz eta etxe inguruko zereginez arduratzen izan dana, esan gura da, tradizinoko gizartean, endemas nekazari parajeetan.
Gordintxeagoak eta emaztearen aginpidearen kontrako errefrauak be badira; etxean gizonak agindu behar dauela irakatsia emotera azpitik datozenak. Neure osaba bati entzuna: Ahuntza sartzen dan txirpia eta andreak agintzen dauen etxea, ez dabilz ondo. Hori beti ez da holan izaten, ezta antzik be.
Ez da mira egitekoa, etxea dala-ta, zenbat berbatan agiri dan su hitza txertaturik. Gorago aitatu diran sukalde, suete (sugate zaharra edo suite, sute berbazkoak), sutondo, behekosu edo behesu lango berbez ostean, supazter, sutoki edo sutoki be ezagunak ditugu, eta sugarritzat erabili ohi dan subila eta subilondoa berba pitxiak be hor ditugu gure kultura eta terminologia zaharrean. Suaren balio sinbolikoa, fisikoaz gainera, esangura handikoa izan da gure lehenagoko gizartean. Eta horren harira ondo dator hara beste atsotitz hau: Su bako etsea, / gorputz odolbagea. // Casa sin fuego, / cuerpo sin sangre (RS 237).
Etxea eta etxekoak dira hurrenak, auzoen gainetik, beste atsotitz honek gogorazoten deuskunez: Neure etseko kea / laguneneko sua bao obe da. // Humo de mi casa / mejor quel fuego de la del ageno» (RS 473).
Ildo berekoa da, etxeko gorabeherak etxe barruan konpondu behar dirala aditzen emoten deuskuna be: Etxeko sua etxeko hautsaz estal dirausku Oihenartek (Prov 170), Bizkaiko erara beste era honetara be esaten dana: Etxeko sua etxeko hautsaz estaldu behar da.
Etxetik auzora dagoan diferentzia bardintsua egon ohi da auzoaren eta urrun bizi diran senideen artean. Auzoak pisu handiagoa euki dau gure baserri munduan, urruneko senitartearen aldean. Halan esan ohi da, behintzat: Urruneko parientea baino auzoa hoba. Gernikaldeko neure osaba bati entzuna.
Etxeko irakatsia, etxeko eskolea beti konsiderau izan da oinarri sendotzat, eta horren faltea hutsune negargarritzat. Juan Jose Mogel idazleak be badau dotrina irakasbide liburu bat, Etxeko eskolia izenburu esanguratsu horregaz. Baina gutariko nork entzun ez dau harako: Umearen zentzuna, etxean entzuna. Antzeko mezua agiri dau beste errefrau zahar honek: Ikasi eztagianak etsean, / ez lekike zelaian. // En casa quien no aprende, / no sabr en la plaza (RS 241).
Etxearen ibilbide onerako ondasunak behar dira: ortuak edo soloak emoten daben janaria batetik eta abere-patariek emoten dabena bestetik, itsas herrietan arrantzua dan antzera. Eta etxerako uzta-batze horretan etxekoandrearen papera agiri da behin eta barriro: Andraurenak etsea / lauzatu gino daroa betatu. // La mujer de buen recaudo, / La casa suele hinchir hasta el tejado.» (RS 210).
Ondasunak, urte luzerako janaria dituan etxeak aurrera egingo dau. Ez dituana, ostera, tirabira eta aztrapala leku izango da. Etxe hutsa, gerra hutsa esan ohi da leku askotan. Ardatz beretsuari oratzen deutse beste errefrau biok be. Bata: «Etse utsa ergarri, / ta betea pozkarri. // La casa vacia causa de ria, / y la llena causa regozijo» (RS 443). Eta bestea: Urunik eztan etsea / ezin lizate asea, ta bai gosea. // Casa do no hay harina / no puede ser harta, y s hambrienta» (RS 287).
Mogelen Peru Abarka berba-jardunetako txatal honegaz osotuko dogu gure etxe-jardun hau, beti be etxeko janariakaz zerikusia dabena: Baserriko ondasunen berri zehaztasunez azaltzen digu Mogelek: «Gari ta artuak daukadaz gilz baga ganbara zabalian; bada daukaguzan otseiak bere, azi ditugu geure umiak bagenduz legez, alkar maite dogula. Ioren basori orri bat kenduten ez jako; bai zaindu ondo geuriak. Orregaitio Jangoikuak emoten deusku gauzia ugari; topin ona beti izaten da; ilten dogu lau oieko gizena, idi lodi, zezin ederra dabena. Euren denporetan izaten da jan al baio geijago kastaia ta sagar. Urte guztian, esaterako, daukagu eznia, ta aurreratuten ditugu dirubak lagunduteko gero umiai, aututen dabeen bizieran» (PAb 43)
Iturriko
2014-10-31
