Prakaduna izan da, gure parajean gizonezkoa izendatzeko beste izen bat. Berez prakadun prakak daroazana da, gonadun gonaz jantzita dagoana dan letxe. Eta berez izenlagun edo izenondo diran berbok gizon prakaduna, andra gonaduna, pertsona-izenaren kategoria izatera heldu dira; batez be prakaduna. Ez hainbeste, ezta gitxiago be, gonaduna. Tradizinoaren ikuspegitik baegoan horretarako arrazoirik, prakak eroiezanak gizasemeak ohi ziralako eta gonadunak, andrakumeak. Baina atzizkidun hitz bat guztiz lexikalizatzen dan momentutik, bere jatorrizko esangura zaharra lausotu egiten da sarritan eta barria sendotu. Hau da, nahiz eta emakumeak prakaz jantzita ibili gaur egun, horrek ez dau kentzen prakadun berbea gizaseme izenaren sinonimo gertatzea.
Bide beretik, zalduna ohi deritxagu gizaki modu bati, edo zaldiz doan jineteari, edo jaun prestu bati, gaztelaniazko caballero-ren ordaina. Eta gure idazle mogeldarrek, osaba-lobek, abarkadun berbea izendatzen dabe noiz edo behin baserritarra edo nekazaria. Markinaldean aldi haretan holan be esaten eutsien seinale.
Baina lexikalizazinoa baino behinago atzizki gramatikala dogu -dun atzizkia era librean darabilgunean. Bardin erantsi geinkeo izen bati bizardun, txapeldun, motxiladun edo karretiladun edo izen-izenondoz osoturiko multzo bati praka laburdun, arkondara zuridun edo garriko zabaldun, eta baita izenlagunaz lagunduriko izenaz eregitako multzo bati be probako ididun. Norbait edo zerbait beste norbait edo zerbaiten jabe dala dun atzizkiaren bidez adierazoten dogu izen sintagma barruan.
Adjektibo asko dira, bestetik, -dun atzizkiaz eregiak, sarritan izen zein adjektibo izan leitekezanak, bestetik. Zorduna deritxo diru edo dalakoaren zorretan dagoanari, eta hartzekoduna, zor dan hori hartzeko daukan gizaseme edo emakumeari. Erruduna deritxagu zerbaiten errua egozten deutsagunari.
Esangura trinkoagoko hitza dogu euskalduna, bere hizkuntza euskara dauena, euskera ez dakienari erdaldun (erdaradun) deitzen deutsagun antzera.
Baina atzera izenetara etorrita, Azkuek behinola aitatu eban izen eratorri esparru bat begiz jo gura neuke. Honan dinosku bere Morfologa Vasca-n:
En la prctica, tiene este sufijo an ms amplitud que la mera posesin, pues no slo significa persona que tiene tal o cual cosa, sino persona que lleva, que vende, que trae etc; y as decimos ogidun panadera, la que vende o reparte panes, dejando para quien lo hace okin (ogigin). Sastardun, basurero, es el empleado municipal que recoge basura yendo de puerta en puerta (Morf. 153-154).
Sartaldeko, eta erdialdeko, hiztunok garatu dogun eratorkuntza ildo bat dogu honako hau. Halantxe ditugu astodunak beste eremu batzuetan astazainak ditugun lekuan; astoaz generoa igaroten ebenak (arraina, garia edo dana dalakoa). Mandodunak be ezagunak dira, mandazainak ezagunagoak izan arren. Eta zaldidunak be badira, zaldunak ezeze, eta esangura berezi horregaz: zaldiz generoaren eroan-ekarrian dabiltzanak izentetako.
Saldu-erosi, eroan-ekarri, igarote edo garraio jarduera hori dala eta, batzuetan generoaren izenak emoten deutso oina lanbide horri. Halan, arrainduna, arrain-saltzen dabilena; ardaoduna, ardao-saltzen; esneduna letxerua be maileguz, esne-batzen edota saltzen diharduana; ogiduna, ogi-saltzen; gaztaiduna, gaztai-saltzen; eta zaztarduna, zazkar-batzen dabilena. Txarriduna esaten deutsie leku batzuetan txarri-tratanteari, eta txarrizaina be bai, txarriak hazi zein saldu egiten dituanari.
Beste batzuetan, lorra edo garraioa egiten dauen bitartekoak emoten deutso oina lanbide-izenari. Pataria bada, goian aitatu diran astodun edo mandoduna. Ibilgailua bada, taxiduna edo kamioiduna. Ibilgailuaren kasuan, garraioaz ate, berorregaz dabilena izendatzen da sarritan: motorduna edo autoduna, esaterako.
Berba baten ondorio bat: -dun atzizkia gaur egungo jarduera-lanbide barrietarako be aplikagarri dalakoan gagoz, berariaz aitatu dogun igarote edo lorrean eroate esanguretarako.
Iturriko
2016-03-10
