Herri-berbetan bakunea hartu, edo norbaiti emon esaten danarentzat, euskera landuan txertoa finkatu eta nagusitu da. Txertoa eta txertatu bihurtu dira hizkera jagian, herri-berbetan bakunea eta bakunau esaten danarentzat.
Baina Ramon Basaldua irrati-kazetariak aditzen emon eustan lehengo astean, eztitu berbearen ezagupidea. Eureneko ama, Bermeoko alabea, baina Mungialdeko etorria daukana, anbulatoriora joan ei zan aurreko egun baten, eta esan ei eutsan: Eztittue hartzen dxun nai. Hau da: eztitua hartzen joan zala. Labayru Fundazioko Abeliñe Erauskin irakasleak be ‑hau be Bermeoko alabea‑, amari entzun deutso eztittu berbea, «antxiñeko berbie», beraren esanean.
Eztitu, txertatu edo txertoa egin, mentau, edadon edo eradon (edaden, edandu) eta beste era gehiagotara esaten da, fruta-arbolentzat gaztelaniaz «injertar» dagoan moduan. Eta osasungintza eremura etorrita be irudi beragaz sorturiko izen eta aditzak ditugu: txertatu edo txertoa egin, eztitu, edadon, gorrina sartu eta abar.
Azkuek Euskalzale aldizkarian hari-harira dakaz aditzok izurrite baten kontura: «Baztanga deritxon gaiso zikina zabaldu zan baten, eztituteko agindua emon eben» (Euskalzale 1897, 182b). Eta ohar baten gehitzen dau: «eztitu dinogun lekuan, herri askotan beste berba honeen arteko bat esaten dabe: edaondu, mentatu, txertatu, gorrina sartu«). Plácido Mugicaren Diccionario castellano-vasco dalakoan be agiri da eztitu, hemen be «vacunar» aditzaren ordain gisa, baina ez izen modura, bakuna adieraz.
Bermeon izen modura, eztitua batu dogu eta ez eztia. Halan bada, eztitua eta txertoa gauza bera dira osasungintza esparruan. Txertoa nagusitu da, eta eztitua ahanzturaren ilunean aldendu jaku, beste izen batzuk lez, baina ez da horraitino karkabara botatekoa.
Fruta-arbolen langintzatik datoz berba biak. Fruta-arbolak eztitu, txertatu, mendau (mentau) eta edadon (eradon), leku bakotxean era batera edo bestera esanda. Horretara euren frutuak gozoago eta ederragoak izan daitezan, eta ugariago emon daien. Eta prozesuari esaten jako: txertoa, mendua (edo mentua) edo eztitua… egitea.
Eta zelan esaten jakie eztitu edo txertatu barik gora datozan fruta-arbolai? Nik aitari (Mendatako semea zan), eztitzakak eta eztitzakea ikasi neutsan. Arteagan (Artian) eztitzagak eta eztitzagea batu da Labayru Fundazioan, eta eztitzerak be entzuten da, berbea apur bat desitxuratuta. Eztitu bakoa edo mendau bakoa esaten jake beste leku batzuetan. Eta Gipuzkoa partean, Goierri, Beterri eta Deba goienean gitxienez txertaka berba politaz izentetan dira txertatu edo eztitu bako fruta-arbolak. Gaztaina txertakak, kerexa txertakak, sagar txertakak edo udare txertakak. Bizkaiko beste leku batzuetan, mendaubakoak. Eta Uribe-hegoaldean eta Txorierriko partean, eta Orozkon zehatzago, edagea berba zaharra gorde da, era landuan beharbada eradagea esan leitekena, txerto edo mendu bako gaztaina arbolentzat erabilten dabe. Eratorri honeetariko batzuetan -ga, -ka, -tzaga atzizki zaharra gorde da, zeozeren bakotasunaren adierazle: txertakea, eztitzakea eta eradagea.
Fruta-arbola bat, behin mendau edo eztitu ezkero, txertatua, eztitua, mendaua edo eradandua dala esan ohi da.
Atzera medikuntza arlora etorrita, bakuna mailegu-izenaren ordaintzat, ze esamodu ederra esatea batek eztitua hartu dauela edo erizanak eztitua emon deutsala? Txertoa, eztitua eta bakunea, esangura horretan, sinonimo garbiak ditugu, beraz.
Adolfo Arejita
