Euskeraz aurrizkibidea, prefijazinoa, urria eta mugatua da, atzizkibidea edo subijazinoa oparoa eta ugaria dan legetxe. Azkueren berbaz esanda: Son escasos los de nuestra lengua, y es posible que antiguaente no tuviese ninguno (Morf. 42).
Eratorkuntzarako aurrizkien artean lau aitatzen ditu Azkue gurea: ber-, bir-, ez- eta len- (lehen-). Eta lau adibidegaz on egiten dau laukuntza hori: berrogei, birraitoa, ezbehar eta lenarri (lehenarri). Ondo begiratuta, hiru dira gehiago, lau baino; ber- eta bir- bat diralako berez; aurrizki beraren aldaerak.
Lafitte lapurtarrak, Iparraldeko euskalkien gramatikarik on eta osoenaren egileak lapurtarrak eremu zabalagoa eskeintzen deutso euskerearen aurrizkibideari eratorkuntzan. Maileguzkoak be aintzat hartzen ditu, halan arra- aurrizkia (arrerosi, arrabildu, arraseme) eta des- (desegin, destenore). Eta basa- bera be aurrizki modura aurkezten deusku (basamahasti, basamiriku, basahalge), aurre-hitz modura baino gehiago.
Gaur egungo euskerearen ikuspegitik ez gaitu horrenbeste kezkatzen, ea euskal hizkuntzak antxinatean aurrizkirik ebanentz ala ez ebanentz, ezpada aurrerantzekoan, hitz barrien sorkuntzarako aurrizkibideai eskaini beharreko lekua zenbaterainokoa datekean. Zenbateraino bihurtu behar ditugun aurrizkiak emonkor edota zenbateraino destolestu eta luzatu daiteken aurrizkion garakuntza terminologia barrian.
Ezin da ukatu, euskal aurrizkien ibilbideari mesede handia egin deutsala erromantze-hizkuntzak inguruan izateak, eta honeek euskeran mendez mende eragin deutsen ikutua. Iparraldeko tradizinoan arra- errepika-aurrizkiak lexiko-sorkuntzan izan dauen garakuntza uste baino ugariagoa izan da, ez bakarrik maileguzko hitzei aurre-erantsirik (arrapostu), ezpada euskal hitz zahartzat ditugunei dautsela (arrapiztu, arramona). Hegoaldeko eta berariaz sartalde-euskeran bir- edo ber- aurrizkiaz adierazoten ditugun hainbat kontzeptu arra- aurrizkiaz atondu ditue ekialdean. Paralelotasun hori agiri dabe behintzat hainbat hitz eratorrik: arrapiztu / berpiztu, arraseme, arralaba / birloba, arraitona / birraitona, birraitita eta halan beste gehiago.
Horrek ez dau kentzen, ostera, ekialdean be bir-/ber- aurrizki bikoteak dauen ekoizte-indarra. Ber-, bir- aurrizki garbiak dira berrehun edo birrogoi (berrogei) zenbakietan, baina ber horrek hitz autonomo gisa jokatzen dau Iparraldean, gaztelaniazko mismo esangureaz. Izan be, aurrizki izatera baztertu dan ber-/bir- horren oinarrian ber hitza da, -a mugatzaileaz (edo horren atzean dagoan ha erakusleaz bat eginik bera hitza garatu dauena.
Ber hori atzean dala garatuk dira halaber adberbioa edo orober (guzti berberak) zenbatzailea. Eta aurrean dala sortuak dira beste asko: berbat zenbatzailea, berhala/berehala adberbioa.
Eta ber hitza bereiz edo hitz autonomo gisa erabilia da Iparraldean hainbat hizkeratan: ber gisan, etor dadin ber, edota -tsu atzizki aproximatiboa lagun dauela, bertsu, bertsua (bardintsua, bardin antzekoa).
Ezeztapen edo kontrako esangura adierazle gisa, des- eta ez– aurrizkien artean be antzeko bikoiztasuna agiri da. Mailegu jatorrikoa dogu des- eta euskal etorki zaharrekoa ez-. Baina bixeok ditugu hor eremu semantiko berean alkarren lehian. Batzuek ezezagun dinoena, besteek desezagun; batzuek ezbardin, besteek desbardin; batetik desordu edo destenore ditugu eta bestetik ezordu, batetik destokitu eta bestetik ezlekua. Arau mailan bataren edo bestearen alde egin ohi da, tradizino idatzia eta ahozko erabilera edo bizitasuna kontuan dirala, baina hortxe iraun dabe lehia estuan hainbat gune semantikotan eta aspalditik.
Izen beregain izatetik aurrizki edo erdi-aurrizki izatera etorri dira beste batzuk.
Horreetarikoa da erdi bera, gaztelaniaz semi- edo medio hizki edo hitzen esangura eremua betetera etorri dana. Oin-hitzari guztiz eratxikirik ez dogu idazten, marratxoaz edo bereiz idatzirik baino, baina beronen funtzinoak aurrizkien beretsuak dira: erdi-jainko izena, erdi-gor edo erdi-zoro adjektiboak, erdi ondo edo erdi-lo adberbioak edota erdi mozkortu edo erdi zoratu aditzak erdi-aurrizki honen adibide adierazgarriak dira.
Azkuek len- (lehen-) be aurrizki gisa aurkezten deusku, gorago esan danez. Hau be aurrekoaren gisakoa da. Berorren hiztegian agiri diran batzuk baino ez erakustearren: lehensortu edo lehenseme primognitorentzat; lehenabendu, zemendi edo azaroarentzat; lehengau, gauaren lehenengo orduentzat; edota lehengusu, literalki lehen gusua, primer primo.
Urrun barik dabilz aitzin eta aurre izenak be aurrizkien esangura eremuan. Iparraldeko tradizinoan hitz ezagunak dira aintzinsolas (liburuetakoa) edo aitzin-bidari precursor. Aurre hitzak hitz-sorkuntza modernoan garapen dezentea ezagutu dau: aurrelan, aurrikusi eta beste.
Gain eta goi batetik, eta behe bestetik lexikografia modernoan arrakastaz darabilguz hitz-sorkuntzarako. Gainartu, gainbalio, gainegitura edo gainirabazi ditugu batetik. Goijakintza edo goimaila bestetik. Eta behe- horregaz sortuak dira behatz, bebarru tradizinokoak zein gaur egungo beste asko.
Maileguz bi aitatuko ditut aurrekoen osagarri, beste eremu semantiko baterako: anti- eta kontra-. Antisorgailua garatu dogun antzera erakarri ditu euskera modernoak kontrajarri, kontraesan eta beste asko.
Aurrizkibidearen gain-gaineko azalpentxu honegaz aditzen emon gura ditugun ideiak, bi dira funtsean. Batetik, aurrizkiak ez dira euskerearen areriotzat jo behar, purismoaren zaletasun gehiegiak eroanda. Euskereak era naturalean beregandu behar dituala, gaurkoak zein etorkizun diranak. Bestetik, eta bide beretik, hitz autonomo batzuk, aurrizki modura edo erdi-aurrizki modura erabilteko joerea hartu dabenak, ondo baliatzen ikasi behar dogula, etorkizunean gure hizkuntza indartsuago eta malguago bihur dadin. Gurpide estu-medarregi batetik eroan beharrean, daroaguzan aurrizkiok bidezabal edo bidebarri batetik. Nasaiago eta erosoago ibiliko gara geure hizkuntza bitarte dala.
Iturriko
2017-11-17
