Atzizkiaren aldaera nagusiak -ar eta -tar dira. Esan daiteke –ar soila dala zaharrena eta –tar geroagokoa, aurreko atzizki-forma indartzeko -t- kontsonante gorraz indartua edo sendotua. Beste atzizki batzukaz be jazo dan antzera: -asun > -tasun, -era > -kera, -eria > -keria, -izun > -kizun eta beste.
Hitz eratorri gehienetan aldaera indartua nagusitu da, -t-, -k- kontsonanteduna, eta forma soila era zahar edo zaharkitu modura iraun dau: osasun, lapurreria. Baina -ar/-tar aldaeren arteko oreka hori ez da neurri berean gertatu: banatasun handia dago hiztunen artean eta beti ez da errez gertatu zeini lehentasuna emon era landua arautzeko orduan.
Izen arrunt eta izenordainakaz
Leku-izenekin dautsela ez eze, izen arruntakaz be sarri darabilgu atzizki hau, berariaz lurraldeaz, geografiaz loturea daben izenak diranean. Goietan bizi badira, goitarrak dira. Behealdean bizi badira, behetarrak dira. Mendialdean bizi diranak menditarrak dira, edo basoan bizi dan bat basotarra izan daiteke. Mogelen hitzez: “Basotar gaixuak / dino: «Ze gozuak / emengo jakiak / eta edaariak! / O adiskidea! / Ah bai ze gorea / dan zure jana! / Ai baso laztana! / Ai kanpo maitea! / Zein zaran obea!” (Etxeko eta basoko saguaren alegia).
Jatorria aintzat hartzen da beste izen batzuetan: herrikoa dana herritarra, kanpotik edo atzerritik etorririkoa, kanpotarra edo atzerritarra, kalean bizi dana kaletarra edo baserrian bizi dana baserritarra. Portu-herrietan be, itsas herrikoa danari itsastarra ohi deritxo, eta itsas herri baten bizi, baina itsasotik barik lehorreko lanetik bizi danari lehortarra. Lanbide edo bizibidea be estu loturik doa eratorri batzuetan: baserritar-itsastar izan daitekez balio horren eredu.
Zeren zale dan bat adierazoteko be erabilia da. Gautar, gauez dabilena edo gauez ibiltezalea dana izan daiteke. Goiztar, goiz jagiten danagaitik esaten da: Luki zaharra beti goiztar, dino esaera zahar batek.
Eretxi edo ideologia joerea adierazoteko be zabal dabilen atzizkia da: eskumatar, ezkertar, abadetar, erregetar, errepublikatar… legezko eratorrietan. Bizkaitarra, sabindarra, aranatara, karlatarra eta horrelakoak ondo ezagunak izan dira gerraurrean XX. mendean. Eremu semantiko hauxe beteten dau Iparraldeko tradizinoan -iar, -tiar atzizkiak, beheretxoago aitatzen dogunak.
Izenordainak be kategoria malguak dira atzizki honegazkoan. “Gora gu ta gutarrak” esan ohi da, aupada formula modura. Gure aldekoa, gure zalea, gure joerakoa dala adierazoteko. Atzizki beragaz azaldu ohi da, noren kastakoa edo mendukoa dan bat, aitzen emoteko be. “Ume hau zuetarra da gutarra baino gehiago”, esan leio familiako alde batekoak beste aldekoari. Era-erara dator Domingo Agirreren hurrengo pasartea: “nola inguratzen diran gorriak gorrietara, zuriak zuriakana, txoroak txorakerira, elizkoiak elizaruntz, mutilak eta neskatxak, zarrak eta gazteak, goikoak eta bekoak, bakoitza bere aldratxoan, bakoitza beretarrakin” (Garoa).
-ar, -tar, -dar atzizkien arteko lehia
Batzuetan argudiatu izan da, hurreko biztanleek orokorrean -ar zaharrari eutsi izan deutsiela eta erbesteko euskaldunen joerea izan dala -tar atzizkiaz guztiak bardintzea. Gehienetan holan izango da beharbada; hau da, hurrekoek durangar edo durangoar erabiltea, eta kanpokoek, urrunagokoek, durangotar.
Baina gehienetan holan izateak ez dau, beti holan danik esan gura. Bermeo herri-izena hartzen badogu, herritarrentzat bermeotar (bermiotar) da era normala, nagusia. Baina urruntxoagoko hiztunak badira aspaldi zaharretik bermear (bermiar) izendatzen dituenak uri haretakoak. Lezama herrikoentzat lezamatar izatea da normalago, lezamar izatea baino. Honako dantza-kopla hau lekuko: “Lezamako neskatilla / neskatilla baltzerana. / Arpeian ezagun dozu / lezamatarra zarana”. Bikoiztasunaherri bereko hiztunen artean be gertatzen da kasu batzuetan. Morga herri-izenagaz morgatarra eta morgarra biak dira, edo izan dira, ezagun eta erabiliak herrian bertan; beharbada auzo batzuetatik besteetara, edo hiztun batzuetatik besteetara, egon daiteke erabileran diferentzia.
Orohar esan daiteke, -tar atzizki aldaera dala orokorrena, eta zalantzarik danean hiztunek nagusitzat, normalentzat hautatzen dabena. Edozelan be, -tar atzizkiaren aldeko joerea, leku-izenakaz baino, garbiago agiri da izen arruntakaz danean: herritar, kanpotar, goitar, behetar, menditar langoakaz.
Bada azpilege bat, leku-izen hori -n, -l, amaierakoa danean, -dar aldaera erabiltea. Amaiera -n dabenen artean: larruskaindar, ataundar, beasaindar, iruindar, baztandar. Amaiera –l dabenen artean: errezildar, usurbildar.
Baina leku-izenek -r amaiera dabenean, –tar egiten dabe orohar: Eibar > eibartar, Elgoibar > elgoibartar, Munitibar > munitibartar, Lapur(di) > lapurtar.
Leku-izenen amaiera -z danean, berariaz -iz atzizkidunak nagusi dirala, -tar atzizkia dogu orokorra. Gorliz > gorliztar. Urduliz > urduliztar. Gamiz > gamiztar. Berriz > berriztar. Ajangiz > ajangiztar. Fruiz > fruiztar.
Bokalez amaitzen diran leku-izenakaz, eta berariaz -ia amaieradunakaz, -ar era hobestera egiten da. Amaiera -a daben izen batzuk: Bergara > bergarar, Gernika > gernikar, Muxika > muxikar, Mundaka > mundakar, Oñati > oñatiar, Zornotza > zornotzar. Baina badira salbuespen garbiak be. Kasu honetan be sarri jazoten da -tar atzizkiagazko lehia izen batzuetan: Gorozika > gorozikar / gorozikatar. Edo –tar atzizkiaren aldeko joera nabarmena. Ea herriko biztanleak –Ie inguruetako hiztunentzat‑ eatarrak (ietarrak) dira, -tar atzizki eta guzti. Eta Arrazola herrikoak, arrazolatarrak.
Amaiera -ia daben izenen joera nagusia -ar atzizkiaren aldekoa da: Azpeitia > azpeitiar. Busturia > busturiar, baina busturitar be guztiz entzuna. Arratia > arratiar. Mañaria > mañariar. Izurtza > izurtzar. Zumaia > zumaiar.
Amaiera -ua daben leku-izen askok azken -a hori galdu egiten dabe, ondo jakina danez. Edozelan be, honeetan be lege nagusia -ar hobestea da arau mailan. Arratzu > arratzuar. Deustu > deustuar. Basurtu > basurtuar. Asua > asuar. Berriatu > berriatuar. Ermua > ermuar. Larrabetzu > larrabetzuar. Urretxu > urretxuar. Baina horrek ez dau kentzen honeetariko batzuk -tar atzizkiaz erabiliagoak izatea hiztunen artean. Ibarrangelu(a) herrikoa, ibarrangeluar baino gehiago da ibarrangelutar herriz. Beste hainbeste jazoten da Foru(a) herrikoen kasuan: forutar askoz entzunagoa dala, foruar baino.
Amaiera -o daben leku-izenak be hiztunen ezpanetan joera bananduaz ahoskaturik dabilz. Zalantza nagusia, -ar atzizkia hartzerakoan, aurreko -o horri eutsi ala galtzen itxi izaten da auzia eta ezbaia. Elorrioko seme izan genduan Balentin Berrio-otxoak bere euskerazko gutunetan elorrioar darabil beti, hitz hori agiri dauen guztietan, eta ez elorriar, -o- galduta, gaurko hiztunen bokal-bardintze joereari men eginez. Tradizino idatziaren aldetik beste hanbeste jazoten da durangoar izenagaz, gaurko hiztunen joerea durangar formaren aldekoa izanagaitik.
Tradizinoaren aldetik hobestekoak dira abadiñoar, otxandioar, aramaioar eta amorotoar, berbaz bokal-bakartuak diran abadiñar, otxandiar, aramaiar eta amorotar aldaeren, berez kolokialen, aldean. Lumo, Gernika ganeko eleizatekoak lumotarrak dira ingurukoentzat, ez lumoar, eta hain gitxi lumar.
Ondarroa herri-izenaren kasua be zelebrea da, herri-tradizinoan Ondarru. Herriko eta erbestekoentzat ondarrutarrak dira, -tar garden-gardenaz, baina araututakoaren arabera ondarroar dira, -ar atzizkiaz. Auzia hor ez da Ondarroa ala Ondarru, baina bai -ar edo –tar aldaeren artekoa. Nire eretxi apalean, ondarrutarrentzat arrotz gertatzen da ondarroar bihurtzea.
Sartalderengo hiztunen berezitasuna: -ztar aldaera
Uribe merindadearen ipar-hegoetan, hiztunen artean sakon sartuta dago –ztar aldaera, eratorri batzuetan -oztar aldaera be daukana. Atzizki aldaera hau leku-izenakaz, batez be herri- edo auzo-izenakaz da erabilia, baina ez izen arruntakaz, salbuespenez ez bada. Kanpoztar dogu salbuespenetako bat: Kanpoztarrak dira, entzuten da kanpotarrakaitik, Uribe aldeko herri askotan.
Arratia eta Nerbioi aldeko herri diferenteetako biztanleak, bertako edo hurrekoen aldetik, honetara izendatuak dira: zeaniztar (Zeanuri > zeanuriztar), billaroztar (Areatza-Billaro), dimoztar (Dima), iorreztar (Igorre), arantzazuztar (Arantzazu), zeberioztar (Zeberio), laudioztar (Laudio).
Txorierri aldean be: loiuztar (Loiu), sondikoztar (Sondika), leioztar (Leioa > leioaztar), erandioztar (Erandio), derioztar (Derio), zamudioztar (Zamudio).
Butroialde eta Uribekostako herrietan be: getxoztar (Getxo), berangoztar (Berango), sopeloztar(Sopela), barrikoztar (Barrika), mungiaztar (Mungia), meñakoztar(Meñaka).
-ar, -tar, -tiar ekialdean
Nafarroako hizkera diferenteetan, -ar edo -tar erabilteak esangura diferenteak markatzen ditu; halako partiketa semantiko bat: Huitzi herrikoari, bertako seme edo alaba danari, huitziar deritxo, eta huitzitar, aldiz, Huitzikoen aldekoa danari. (Patziku Perurenaren adierazpena).
Partiketa semantikoa, Iparraldeko hizkeretan, beste era batera egin ohi da: -ar/-tar atzizkiaren aldamenean -tiar eredukoa dogu, eremu semantiko batzuk beregantzen dituana: zeren aldekoa dan adierazoteko batzuetan: Eskuindiar eta ezkertiar, eskumazale edo ezkerzale izateaz lotua dago. Eliztiarra, eleizkoi izateaz. Erregetiar, erregezale izateaz. Jainkotiar, jainkozale. Goiztiar, goiz jagi zale. Berantiar, belumendu danari deritxo. Eta etxetiar, etxezale, ezagunen batzuk aitatzearren.
-ko atzizkiaren ordezkapena
Herri batzuen kasuan, -tar/-ar atzizkia erabilteko ohiturea bera be galdu da herritarrak izentetako, eta -ko atzizkiagaz baliatzen dira danerako, bat nongoa edo nondarra dan esateko, izatez zein jatorriz. Jatabekoa dala bat, mila bider gehiago entzuten da, jatabearra edo jatabarra dala baino. Emerandokoa, Larraurikoa edo Markaidakoa (Markaidekoa) dala bat askoz gehiago hango-tarra dala baino.
Berez diferentzia semantiko garrantzitsua dago –tar eta –ko atzizkien artean. Jean Haritshelhar euskaltzainak esan ohi eban, bera Angelukoa zala, baina baigorriarra, Baigorri herria zalako bere jatorria eta sustraia, naiz Angelun bizi izan.
-ar/-tar atzizkiaz eratorritako hitzen kategoriaz eta sintaxiaz zer esanik asko dago, baina hurrengo baterako itxiko dogu arlo hori.
Iturriko
2019-01-04
