Sarrera: galde perpausen ezaugarri nagusiak
Perpaus bat adierazpenezko izatetik galderazko izatera bihurtzeko, euskal hizkuntzak mekanismo apartekoak ditu, beste edozein hizkuntzak legez. Zeintzuk dira sustrai-sustraian diran baliabideak galde-perpaus bat itaun perpaus bat eregiteko?
Bi, funtsean:
Intonazioa da bata. Berbaz dihardugunean, berehala ohartzen gara, aurreko solaskideak zeozer adierazo edota itaundu egin gura badeusku, esaldiaren tonua entzunaz batera. Halan: Arin joan zara etxera perpausa dantzugunean, tonu bategaz dinoskuen edota beste bategaz, behingoan ohartzen gara entzule garanok, baieztatze edo egiaztatze hutsa dan esalearen, adierazlearen asmoa, ala berak ziur ez dakian joate kontu horren erantzuna bilatu guran egiten dauen adierazpen hori, itaun edo galdera baten bidez.
Esaldiaren intonazioa gorantz egiten dogu gehienok esaldi akaberan, idatziz galde-ikur bategaz markatzen doguna, <?>. Sartaldeko berbetan, eta erdialdeko askotan be, marka morfologiko apartekorik ez da sartzen, galdera dala adierazoteko. Intonazioa da marka nagusia.
Hizkera batzuetan, halanda be, galde-marka bereziak sartzeko ohitura dago, itaun neutroa, markatubakoa izanda be. Gipuzkeraz, bertako hizkera batzuetan berariaz, itaun perpausak normaltasunez eregiten dira honetara: Ondo al goaz? Entzuten al da? Ikusten al dezu?, beste euskaldunok al partikula barik eregi ohi ditugunak. Baina intonazioan alde nabarmena gertatu ohi da al sartzerakoan: perpaus amaieran beheranzko intonazioa zaintzen da.
Iparraldeko hizkeretan be bardintsu jazoten da, galde perpausen aditz jokatuak –a atzizkia hartzen dauenean: Etorri dea? Ikusi duzuia? eta halakoetan.
Ordena da bestea: perpaus-osagaien ordena. Batzuetan perpaus bat adierazpen izatetik itaun izatera aldatzen dogunean, osagaien ordeneak ez dau aldaketarik jasaten. Halan:
Maritxu kalean ikusi dot. =>
=> Maritxu kalean ikusi dozu? / Maritxu kalean ez dozu ikusi?
Baina maiztasunez galde perpausetan aditzak leku jagiagoa hartu ohi dau, beste osagaien ondoan. Berariaz bai-ez tipoko itaunen kasuan. Sarritan lekuz aurreratu egin ohi da aditza perpaus barruan. Arrazoia: perpausaren foku bihurtzen dalako aditza bera. Halan:
Bazatoz bihar Athleticen partidua ikusten?
Igon dozu inoiz Pariseko Eiffel torrearen gailurrera?
Ez dozu entzun zer esan deutsudan?
Intentzino berezidun itaunak eta euron markak
Itaun-perpausak, era neutroan egiten ditugu gehienetan: bai ala ez jakiteko, zer dan jakiteko eta edozein kasutan be erantzun objektibo bat espero dalako. Baina beste batzuetan itaun perpaus bat egiten dauenak bideratu egiten dau, bere aurreustea eransten deutso itaunari berari. Berba baten, intentzinodun jarrera bategaz egiten dau itauna.
Intentzinoz bideratuak diran itaun perpausok marka berezien bidez markatzen ditugu orohar. Horreetariko hiru garanduko ditugu idatzi honetan: ala, ezta eta gero.
Ala itaun perpaus-marka atzekaria
Gaur egun, sartaldeko hizkeretan berariaz, itaun-perpausak sarri egituratzen ditugu amaieran ala marka erantsirik. Perpaus marka lez erabilten da, esaldiaren amaieran kokaturik ia beti. Eta itaun-esaldia ala atzekariaz marketan danean, intonazioa be beheranzko bihurtzen da; esaldiaren amaieran beherantz egiten dau, eta ez itaun perpaus normaletan lez, gorantz. Halan:
Ikusi dozu ala?
Ez deutsue esan ala?
Badaukazu ala?
Ez dozu entzun ala?
Ala marka hau, juntagailu izatetik etorri da perpausaren atze-marka izatera, perpausaren postposizino izatera. Baina juntagailu kategorian euki dauen bereizgarri nagusia, itaun-perpauseko marka izatea, gorde dau gero be, perpaus-marka bihurtu danean. Baina bai-ez tipoko itaun perpausetara mugatzen da ala atze-markaren erabilera, baina ez darabilgu nor-zer tipoko itaunetan.
Marka honen eboluzinoa honetara gertatu dala esan daiteke apur gorabehera, juntadurako bigarren osagaia elidituko balitz legetxe:
Etorriko zara ala ez? => Etorriko zara ala?
Ez zara etorriko ala zer? => Ez zara etorriko ala?
Tradizinoan, hautazko itaunetan ohikoa da bigarren osagai modura ala ez formula azaltzea, gainerako eduki guztiak elidituta. Halakoa dogu Mateo Zabalaren esaldi hau:
“Sinistuten deutsu erosten datorrenak, ala ez?” (Bermeo)
Esangurearen aldetik baina, ala horren balio semantikoa eta esaldi osoan dauen eragina guztiz bestelakoa bihurtu da, behin esaldiaren atze-marka bihurtu ezkero. Zein da ala horrek itaunari eransten deutsan balioa? Itauna zuzentzen jakon hartzailearen jakitun egotearen eretxia. Entzuleak, itauntzen jakon mezuaren barri badakiala suposatzen dau esaleak.
Itauna baiezka zein ezezka egina egon leiteke, batera zein bestera. Horrek ez dau leba. Bietara egin daiteke eta bien azpian datza itaundutakoaren barri jakitearen aurreustea. Halan: Ez dakizu ala? itauntzen badeutsagu norbaiti, harrituta lez dago itaungilea, entzuleak zerbait horren barri ez jakiteaz. Eta itauntzen badeutsagu: Jakin dozu ala?, zurtuta lez dago itaungilea, entzuleak zerbait dalako hori jakiteaz.
Bide batez gogoratu daigun, ala horrek harridura kutsua eransten deutsala itaunari; itaunaz batera harridura adierazoten deutsagu entzuleari. Baina horrek ez dau kentzen, galdera-zeinua (?) eskatzen dauela, eta ez harridurarena (!).
Ordena dala-ta, ala atze-marka hori normalean perpausaren akaberan agertu arren, behin baino sarriago jazoten da galde-perpausaren mende beste perpaus bat izatea, eta horrelako kasuetan ala horrek kokagune bat baino gehiago hartu leikez. Hara aukera nagusi biak:
Inork ez deutsu esan ala, nora goazen?
Inork ez deutsu esan nora goazen ala?
Ez dakizu ala, erdi makalik nabilela?
Ez dakizu erdi makalik nabilela ala?
Honen harira, adiutu-adiutua da Juan San Martin idazlearen hurrengo esaldi hau, ala markaren ostean mendeko perpaus bat kokaturik erakusteko:
“—Baiña, Kaxkurrio… Osintxurutz hoia? Ez dakik ala, ibaia Maltzarutz doiala ta ur-korrontak berutz eruango ebala?” (Zirikadak)
Ortografiari jagokonez, idazkeraren aldetik, ala atze-atzerengo lekuan agiri danean ez dago (,) koma-zeinuaren preminarik. Bai ostera, ala horren atzetik mende-perpausen bat agiri danean.
Noiztikoa ete dogu ala atze-marka gure tradizinoan? Aldi modernokoa dogu, nonbaiten be, askoz gehiago, aldi klasiko edo zaharrekoa baino. Gure idazle klasikoen artean ala galde-perpaus marka horren aztarrenik nekez agiri da. Salbuespenezkoak dira irakurri ditugun kasuak. Pedro Astarloa eta Mateo Zabalaren idatzietan agiri dan adibide baten lekukotasuna dogu horrelako bat:
“Zetako egin dau Jaungoikuak zerua, lastoz beteteko ala?” (Urteko domeka II).
XX. mendeko sartaldeko idazleen artean hasten da ugaritzen ala marka honen erabilera. Funtsean, ahozkotasunak eraginda; berbaz hedatu eta indartu ahala, idatziz be sartzen eta zabaltzen joan da. Kirikiño, Otxolua, Zamarripa, Juan San Martin eta halako beste autore batzuetan agiri dira ugariago beronen lekukotasunak.
Hurrengo adibideotan ala itaun-perpausaren atzean ipinita dakusku, hizkuntzan normalean dan lekuera, bestalde:
“Zaharrak gineala-ta, horrenbeste aupada entzun behar genduan ala? Zaharrai itxi bake-bakean… zaharrak asko jakiek-eta.” (Abarrak II).
“Tunantezarrok! Txarri arraiook! Ez dago herri honetan alkaterik ala?” (Abarrak II).
“–Zer jazo jatzun ba? –iñotson harginak eskekoari–. Ez zinean osatu ala?” (Abarrak II).
“–Hi, baina, hik ez dakik abade jaunari «berori» deitu behar jakona ala?” (Zirikadak)
“–Ajeagaitik lotsatu? Heuk sekula ez dok ajerik eukitzen ala?” (Zirikadak)
Itaun perpauseko aditza eliditurik, ezabaturik dala be sarri agiri da ala, hurrengo esaldi biotan lez:
“Baita!… Ointxe gomutetan naz… da, zelan zabilz gizajoori? Eskean ala?” (Abarrak II).
“–Oin holan ez da egiten–, dirautso Juan Domingok. –Lehen bai ala?” (L. Akesolo)
Eta zein izan da, itaun-egiteetan ala horren esangura beteten izan dauen marka idazle zahar eta klasikoetan? Duda barik al modu-marka. Eta gaur egun be hainbat lekutan al horregaz adierazoten da, sartaldeko hiztunik gehienek ala-gaz adierazoten dabena.
-Ezezka:
Ez al zatoz ? # Ez zatoz ala?
Ez al dozu entzun? # Ez dozu entzun ala?
-Baiezka:
Entzun al dozu zer esan daben? # Entzun dozu ala, zer esan daben?
Kuriosoa da gipuzkerazko literatura modernoan, XX. mendekoan irakurtea al eta ala, biak esaldi baten: “Garizuman al gaude ala?”. Egitura adierazgarria, al eta ala biak enbor berekoak dirala, bata edo bestea.
Ezta itaun perpaus-marka atzekaria
Morfologiaren aldetik ezta marka horrek osagai bi ditu lexikoki alkarturik: ez + eta. Aldi berean gogoratu daigun, berorren balio berberaz aldaera batzuk be erabilten dirala hizkera batzuetan:
– Ez soila entzuten da Uribe hegoaldeko gune batzuetan, Arratia aldean berariaz: Ikusten dozu, ez? Jakitun egongo da, ez? Loteriak urten deutso, ez?
– Ez ba marka bikotxa entzuten da beste batzuetan, Txorierri aldean berariaz: Athleticek irabazi egin dau, ez ba?
Itaunaren amaieran, koma zeinua (,) tartean dala, eransten da ezta marka atzekaria. Berbazko lekukotasun batzuk:
Jakingo dozu jazo dana, ezta?
Irabazi egin dabe partidua, ezta?
Galdu ez eben egingo horraitino, ezta?
Ahotik ez zenduan berbarik aterako, ezta?
Hizkuntzaren joan-etorrian, testuak arakatuta, ez dirudi inondik be aspaldikoa danik ezta hitza itaun perpausetako atze-marka modura. Zehatzago esanda, modernoa da, XX. mendekoa batez be. Erregistroari jagokonez, berbaz askoz erabiliagoa, idatziz baino. Eta idatziz be dialogo kontestuetan berariaz. Idatzian ditugun lekukotasunak ez dira ugariak, edozelan be.
Sintaxiaren aldetik, ala atze-markaren ezaugarri antz-antzekoak ditu: non eta zelan kokaturik erabilten dan itaun-perpausetan.
Esangureari jagokonez, zertarako erabilten da ezta atze-marka hori? Hara OEH-n emoten dan azalpena:
“EZ DA?, EZTA? ¿No? (Usado al final de una frase, pidiendo la confirmación de lo que se asevera). v. EZ DA HALA? Tr. Lo encontramos, desde finales del siglo XIX, en autores meridionales; en la primera mitad del s. XX parece ser más usado por los vizcaínos.”
Beste eratara esanda, itaun bidez emondako mezuaren baiezkoa, onespena eskatzen jako entzuleari. Hiztunaren aurre-ustea itaunaren zentzun berekoa da: baiezkoa gehienetan, baina ezezkoa be izan daiteke: bai, ezta?, halan da, ezta?, egia da, ezta?
J. Bautista Eguzkitzaren lekukotasun bi, dinogunaren erakusgarri:
“Horretarako gogo txarra eukenai, bazterra kendu, sasi ta otaz beteriko mendi-aldapa idorra erakutsi, eta esan eutsen: –Zuk zeure kontura lan egin nahi dozu, ezta?” (Gizarte auzia). “Gabaz bidean doazanak argia biztuten badabe, zetarako izaten da? Zetarako biztuten dabe? Berari jarraitzeko, ezta?” (Sermoiak).
Eta Domingo Agirreren beste biok, haren osagarri:
“—Sinistuten dot: zuri ez deutsu inork ezer erakutsi, eta gainera zeuk be ez dozu egundo ezer ikasteko burubiderik hartu. Halan zara zarean langoa.
—Txarra, ezta? Kanpoetan zerbait ikasi dogun guztiok gara txarrak zuentzat.” (Kresala).
“—O, ez! Martinentzat ez; ez nion nere baimenik inola emango. —Baina Jesusi bai, aitona; Jesusi bai, ezta?” (Garoa).
Ezezka egina danean itaun-perpausa, ezta atze-markaren ordez, hori erabilten ez dan lekuan, al hitz modala erabilten dala esan daiteke, testuinguru batzuetan behintzat:
Etorriko zara, ezta? # Ez al zara etorriko?
Gero marka atzekaria
Itaun perpaus baten akabuan agiri danean gero, harridura ikutua emoten deutso esaldiari. Berbazko erregistroan da askoz erabiliagoa, idatziz baino. Izan be, dialogo erako testuetan erabilten da, entzuleari zalantzazko dan zerbait adierazoteko itaun egitura batez. Norbaiten zain gagozala, ikusirik berandutzen dagoala eta gu luzeretxita gagozala, esan geinkeo lagunari:
Etorriko da, gero? Bostetan geratuta egon gara eta bost eta erdiak dira daborduko!
Zutunik egoteko kapaz bada, gero? Geratu barik ekingo deutso edaten eta ez dakit ba!
Itaun-perpausari gero atzen tokian txertatzeak itaun horren atzean zalantza handi bat izkutatzen dala edota itaungileak ezezko susmoa dauela adierazoten dau. Tradizino zaharrean nekez aurki daiteke honen lekukotasunik. Baina XIX. mendean aurreratu ahala, badira baten batzuk. Halan, Mateo Zabala bilbotarrarenean:
“Zelan deritxazue sagar ustel ori zindotu leitekeala? Sagar ustela zindotu, gero?” (Irun)
“‑Konfesadu dozu iños? –Ez, jauna. ‑Zegaiti ez, gero?” (Irun)
Bide batez gaineratu daigun, aginduzko eta harridurazko perpaus batzuetan be eransten dala gero atze-marka hori (oraingoz garatuko ez dogun puntua). Aurreratu daiguzan adibide bi:
Amaren esanak txistik barik egingo dozuz, gero! Entzun dozu? (agindua)
Ausarta da morroi hori, gero! Horrek dauka mihina! (harridura).
Laburrean bilduz
Alkarrizketa giroan azaleratzen dira orohar ala, ezta, gero markak itaun-perpausetan. Zelanbait ahozkotasunari datxekazan markak dira gehiago, idatzizko prosa lauarenak baino. Horrexegaitik agertzen dira, besteak beste, idazle batzuetan gehiago, beste batzuetan baino; gehiago ekantzen diralako ahozkotasun estilora.
Marka honeek adierazkortasun gehigarri inportantea eransten deutsie estiloari. Horrexegaitik deritxagu, hatan be, idatzirako be gomendagarri, testua bizkorrago eta adierazkorrago bihurtu nahi danean.
Sartaldeko eta, neurri baten, erdialdeko hizkeren markak dira, eta ez ekialdekoak. Puntu hau be gogoan hartzekoa dan, norako edo norentzat idazten dan, jakinaren gainean erabilteko.
Itaun-perpausei intentzino bideratua eskeintzeko beste marka batzuk, gurago dogu aparte tratatu: al, ete eta enparaduak. Idatzi honetan, bazterreko samar diran hiru honeetara mugatu gara.
Iturriko
2019-10-110
