0. Sarrera: zeri deritxen aditz “deponenteak”
Aditzik gehienak erregularrak dira euren izaeraz. Batzuk da eta/edo jako izaerakoak, iragantzaitzak edo “intransitoboak” ohi deritxenak, eta beste batzuk dau eta/edo deutso izaerakoak, iragankorrak edo “transitiboak” esaten jakenak.
Eta azpisailkatzen eta zehetasun handiagoetan sartu ezkero, beste azpisail batzuk be zehaztu daitekez, bakotxa zelan-halango irregulartasun edo berezitasunen baten jabe diranak.
“Deponenteak” ohi deritxen aditzak dira irregularren artean beti izentatzen diranak. Morfologiaz transitibo eredukoak ditugu, dau erakoak, baina semantikaz da eredukoen kide dira, objekto zuzenik –nor edo zer erakorik‑ ez daukielako. Beste era batera azalduta, euron subjektua nork argumentukoa da, ergatiboa, eta ondorioz euren aditz jokoa dau tipokoa dabe.
Bide diferenteetatik heldu dira euskal aditz batzuk “ez-ohiko” argumentu-egitura honen jabe izatera. Ez dogu alderdi historikoetan sakonduko, baina tartean izan ohi dira arrazoi semantikoak, mailegutzari jagokozanak eta osterantzekoak. Behin banan aitatuko ditugu azpisailetan banandurik.
1. Aditz lokuzinoetatik aditz eratorri izatera etorriak
Gogait egin aditz lokuzinoaz baliatuko gara eredu hau argitzeko. Aditzak era bi ditu: gogait egin aditz alkartua eta gogaitu eratorria, -tu atzizkiduna. Gogait egin aditz multzoak argumentu bi ditu, negar egin tipoko guztien antzera: nork eta zer (gogait), eta euren aditza egin, , dau tipokoa.
Gogaitu aditza garatu danean nork argumentu bakarreko bihurtu da, bigarren argumentua aditz eratorri barriak iruntsi dauelako. Esan daiteke: Gogaitu dot zugaz edo gogaitu dau zuri itxaroten. Baina ez da garatu *gogaitu zaitut tipo aditz egiturarik. Mikoletak dakarren amodio-kantu baten kopleak dinoan lez: “Onegaz amoreak / dau gogaituten”; objektu zuzen bako aditza.
Negar egin aditz multzotik ez da garatu, ostera, *negartu aditzik.
2. Hizkera zabaletako aditz deponente batzuk
Aipamen apartekoa eskatzen dabe, joko trinkoa onartzen daben eta deponenteak diran aditz bik: iraun eta irakin.
Iraun aditza euskal eremu osoan dogu deponentea: nork edo zerk dirauen dakigu, baina ez zer dirauen. Bigarren argumentua denpora eremuko adizlaguna izan ohi da: zenbat (denpora) dirauen. Halan esan ohi da: luzaro iraun edo urte askotan iraun. Mogelen esaldi bi hari-harira datoz. Alegietan “moraleja” modura dakarren irakatsi hau, batetik: “Edertasunak dirau urte gitxian; / on izatiak, nai bada, bizitza guztian” (Ipuinak). Bigarrena bitxiagoa, loak iraun aditz esapide barruan: “Lo gozo-gozoan nengoan, ta lo batek iraun deust etzun nintzaneti ona” (Peru Abarka).
Irakin dogu beste aditz deponente zaharretarikoa. Orohar aditz konposatu gisa jokatzen dana, baina euskera zaharrean joko trinkoa be ezaguna dauena. Argumentu-egitura honelangoa da: zerk irakiten dauen dakigu: isurkari batek (ura, odola, esnea…), baina objektu zuzenik ez jako ezagutzen. Behin baino sarriago entzundako berbakizunak dira: Odola be irakiten daukat edo Odolak be irakin deust ia.
Joko trinkoa bakan eta mehatz agiri da: diraki oraineko adizkia da ezagutzen deutsagun era bakarra, eta berau sartaldeko errefrau bilduma zaharrenetan: “Ilak ta biziak diraki” (RS 56) eta “Odolak su baga diraki” (RS 146).
Mogelen hurrengo esaldian, lapikoak irakiten dau irakurten dogu, baina objektu zuzen barik: “eta neuregango dator au, sutegiko ikatz ondo erreaz gar baga irakiten dauelako emengo lapikoak geldi-geldi gainezik egin baga” (Peru Abarka).
3. Sartalde hizkeretako maiztasun handiko aditzak
Sartaldeko euskeran, “bizkaiera” ohi deritxon horretan, badira aditz gitxi batzuk dau joko tipoa darabilenak, nahiz aditzak bere esanguraz objektu semantikorik izan ez. Urten eta igon ditugu ezagunenak.
Urten sartaldeko aldaera dogu, bat. irten, gip. batez be erten. Etimologiaz urten era horrek bere jatorrian *eurten eskatuko leuke, erten aldaera be argituko leukena. Eta euskalki bietan urten zein erten iragankorrak dira, dau tipokoak: Urten dot. Erten det. Sartaldeko gipuzkeran ohikoa izan da irten aditz deponente lez jokatzea. Halan Otxoa Arin-goaren Ordiziko dotrinan: “Eta destierru onetatik irteten degunean erakutsi eiguzu Jesus, zeure sabeleko frutu bedeinkatua”. Gaur egun ere dirudi erabileraren aldetik irten naiz tipoa ahulago dagoala, baina tradizino klasikoa alde izan dauenez, horregaitik batasunerako hobetsi izan da.
Lazarraga arabarrak be urten aditz deponente lez darabil aditz perifrastiko lez jokatzen dauenean: “Zazpi urtekoz ezarri nau / gaxoturik oea[n];/ Zortzigaerrenean irte’neban”. “Eta ala, Silbiak urten eben arean, nun Silbero geratu zidin bakotxik, eta ain konsuelo gutxigaz, nola inork pensadu ezin leian” (Lazarraga). Baina behin agiri da bere idatzietan nirteanean adizki trinkoa, morfologiaz iragangaitza dirudiana, “irten nintzan” eredukoa: “Eskuetan busti eta / kalera nirteanean, / ene laztan zuri ederra / berdurakin aurrean”. Horretatik atera daiteke, euskeraren sartaldean urten/irten aditzak da>dau joko aldaera ezagutu izan dauela lehenagoko mendeetan.
Urten aditzaren argumentu-egiturea, bada, nork edo zerk urten tipokoa dogu, eta bigarren argumentutzat, agiriratzekotan, nondik edo zertatik urten, hau da, ablatibo-kasuaren marka bat.
Euskal testurik zaharrenetarik agiri jaku aditz deponente modura. Errefrau zahar bat: “Sua dan lekurean keeak urten eban” (RS 364). Lazarragan esaldi bat: “Bere kantaetea Sirenak akabadurik, urten eben ain laster Silbero egoan lekurean, eze ez zan bastadu inorbere biurketea.”. XVII. mendeko Alzola poetaren ahapaldi bat: “Ekusiko dozu / laster batean, / nola zorretarik / urten dokean” (Egiaren kanta).
Igon aditzaren egiturea be tipo berekoa dogu sartaldean: nork-zerk igon, eta mogimentu-aditza dan aldetik, bigarren argumentu funtsezkoa adlatiboa izan ohi da: nora igon, baina izan leiteke ablatiboa be, nondik igon.
Idatzi zaharretara jo ezkero: “Akabadurik, bada, Silberok bere kantaetea, urten eben bere kamararean eta igo eben bere ugazabaren aposentura” (Lazarraga). Euskal dotrina zaharretan, Kredoan, bizkaierazko bertsinoetan igon eban zeruetara dakarren lekuan gipuzkeraz igo zan zeruetara azaldu ohi da, igon/igo aditzaren joko-bitasunaren adierazgarri gardena. Baina sartaldeko gipuzkeran aditz deponente erabilera be agiria da, testu diferenteetan ezaguna danez. Kredoaren pasarte hori honelan dakar Ordiziko dotrinan Otxoa Arin-goak: “Igo zeben zeruetara, an dago jarririk Jaungoiko Aita guziz poderosoaren alde eskuietik”. Eta Zaldibiko seme J. Ignazio Iztuetak, gehienetan igo zan eredua badarabil be, beste batzuetan, salneurri-gorabeheran idatzitako pasartean berbarako: “adierazten zebala argiroki, ezen, egitade andi au erara jarteko urean egin bear diran lan nekosoen balioak igoko zebala amabi milla dukatera” (Kondaira).
Jardun dogu beste aditz bat, joko trinkoaren jabe dana, eta orohar deponente gisa jokatzen dana. Nork jardun ohi da argumentu nagusia, bigarren argumentutzat ekintza-adizlagun bat dauela: berbetan, deadarrez, beharrean, deungaro esaka erakoakaz. Mogelen esaldi hau, berbarako: “Mutil batek jarduten dau karta-jokoan” (Konfesino). Batzuetan, halanda be, bigarren argumenturik agiri be ez da adierazpenean: “Eskumeak diarduana jakin ez daiala ezkerrak” (Mogel Erakuspena).
Erantsi beharreko zehaztasun bat, jardun aditza, perifrastiko modura jokatuta, nor subjektu absolutiboaz be erabilia dala gaur egun gipuzkera eremu batzuetan: Zertan jardun zera?
Itxaron aditza –itxaran, itxadon legezko aldaerakaz‑ subjektu ergatiboduna da, baina beti ez dauka bigarren pertsona-argumenturik (nori edo zeri itxaron), eta ordez denpora eremuko adizlagunen bat beregandu ohi dau: zenbat denpora, noiz arte… itxaron. Halangoa da Mogelen hau: “Itxaraizu puska baten” (Peru Abarka).
Amurratu aditza gaur egun da tipokoa bada be, klasikoetan behin baino sarriago agiri da deponente modura. Mogelen dotrina luzean, berbarako: “Ogi bedeinkatutea ta ogi au jan eragitea kristinauei ta abereai, esanaz ez dabela amurratuko a jan ezquero” (Erakuspena).
4. Mailegu-aditzetan etorkia dabenak
Maileguzko aditzetan dogu oparoena, beharbada, aditz deponenteen zerrendea. Gaztelaniatik mailegaturiko aditzetan, hatan be. Aditz honeetariko batzuk mailegu zaharrak dira, aspalditik datozanak (ernegau, errebesau, korridu, obeidu). Beste batzuk historia laburragoa dabe euskera barruan, eta azkenez badira guztiz oraintsukoak diranak be (dimitidu).
Batzu-batzuk aitatuko ditugu.
Ernegau. Aditz hau lokuzino barruan erabili ohi dogu sarri: ernegatzen egon|ipini|jarri|parau erako perifrasietan. Baina aditz nagusi lez beste askotan. Aspektu burutuaz sarri: “Nahikoa ernegau dot zuri itxaroten”. “Ernegau aginean egoan”. Baina burubakoaz be bai: “Edonork ernegetan dau zugaz”. Eta futuroaz: “Nork ez dau ernegauko horregaz ba!”. Tradizino idatzian, Lazarragarenean dogu testigantza bikain bat: “Ernegaduko / dabe gaxtoak orduan”. Eta hurragora etorrita, Mogelenean: “Nik uste neban gauza andi bat neukala buruko edergarri au eukiaz, ta ernegetan neban oinen argaltasun edo meetasuna ikusita” (Ipuinak).
Peleau, ‘burrukatu’, norbaiten edo zerbaiten kontra. “Peleetan badozu [zuk] tentazinoen kontra” (Konfesino).
Saltau aditzak salto egin aditz multzoa –sailtu egin aldaereagaz‑ dau sinonimotzat. Batzuetan zer argumentua dauka: Neurri-kordela ondo saltau dot. Baina beste batzuetan ez dauka objekturik: Txingarrak saltau deust erropara.
Sufridu aditza be mailegu ezagunetarikoa dogu: norberak sufritzen dau, eta bigarren argumenturik egotekotan, adberbio zenbatzailea izan ohi da, asko edo gitxi sufridu. Halan: “Mikelek asko sufridu dau, semearen gaixoa dala eta ez dala”.
5. Segidu eta jarraitu aditz deponente gisa
Segidu mailegu-aditza goiko zerrendan bete-betean sartzen da. Eta berau dogu ugarienetakoa, ‘aurrera jo’, ‘aurrera egin’, ‘aurrera ekin’ adiereaz deponente gisa erabilten. Halan esan ohi dogu: “Segidu daigun aurrera” edota “Neu geratuko naz hemen eta zuok segidu artez-artez gorantz”.
Jarraitu aditza “aurrera egin, aurrera ekin” edota “daragoio, dihardu” balioaz erabiltea aldi modernoan gertatu da, segidu mailegu-aditzak gaztelaniaz daukan balioa euskerazkoari erantsi ondoren. Jarraitu daigun, jarraituko dogu ereduko aditzak behin eta barriro darabilguz bigarren balio honegaz. Eta horren funtsa datza, segidu maileguzkoa baztertu izana, erdal usainekotzat jo izan dalako, eta haren eremu semantiko osoa jarraitu aditzari erantsi deutsagulako.
6. Irudi aditzaren deponente erabilera
Irudi edo iruditu aditzak, ‘begitandu’ adierakoa danean, lotura-aditz edo “kopulatiboen” saileko bihurtzen da: nork edo zerk dirudien zer. Bigarren argumentu hori ez da ezelan be objektu zuzena, ezpada predikatu-sintagma garbia: adjektiboa sarri, adberbioa beste batzuetan, eta izena edo izen sintagma be bai.
Adjektiboa (hilak) dogu hurrengo esaldian: “ikusten da, zelan enplastu ardaozko batzukaz biztuten dituben illak zirudien seiñak” (Erakuspena). Adberbioa (ondo) hurrengo honetan: “Ondo dirudie neska-mutilen arteko jokoak, jan-edanak eta jolasak?” (Erakuspena). Eta izen sintagma (humilde batzuk) hirugarren honetan: “Dagoz belauniko, golpetu daroez bularrak, eskatuten dabe parkazinoa, aoan dirudie humilde batzuk, ta biotzetan falso guzurti galantak” (Konfesino).
Irudi aditza berez izan aditz kopulatiboaren sailekoa da, eta honetatik apartatzen dauen berezitasun nagusia da, /Nor zer da/ egituraren lekuan /Nork zer dirudi/egiturea ohi dogula. Halantxe lekukotzen da zierturo gure tradizinoan. Mogelen testigantza bi: /Sub + Pred + Ad/ ordenakoa bat: “urte batak bestea dirudi” (Konfesino).”. /Pred + Ad + Sub/ ordenakoa bestea: “Gero ibili oi dira, […] infernu bizi bat dirudiala euren etxeak” (Erakuspena).
Baina subjektua, izen sintagma bat izan beharrekoan, aditzizenaz eregitako mende-perpausa danean, -tea tipoko era absolutiboa erabilten da, eta ez -teak tipoko ergatiboa. Mogelen esaldiok lekuko ziurra dira: “Ondo dirudi bakotxak bere eginak jaso edo alabetea?”. “Komulgau orduan zapiaz ezpanak igortzitea ondo dirudi?” (Erakuspena).
7. Jatordu-aditzak zenbateraino dira deponenteak?
Jate kontuan darabilguzan aditz batzuk: bazkaldu, afaldu, gosaldu, barausi edo armozau, objektu zuzen barik ohi darabilguz jeneralean. Izenak ditugu aditz eratorri guztion atzea: bazkari, afari, barau, armozu.
“Ondo bazkaldu dot jatetxe horretan”. “Afaldu dozu ala oraindino afaltzeko zagoz?”. “Goizetan sendo gosaltzen dogu gurean”. “Barausi dozu goizeon?”. Mogelen esaldi batez borobiltzeko: “Nik, egunoro gosaritu, bazkaldu ta apalduten dodan baizen ziur egin daroadaz goizeko eskariak” (Peru Abarka).
Gramatikari batzuek erdi-deponentetzat jo izan ditue era honetako aditzak, ze kontestu jakinetan bai onartzen dabelako osagarri zuzena, hau da, zer bazkaldu edo zer afaldu. Esan nei, esaterako: “Gaur arrain freskoa bazkaldu dot”. Edo itaun egin geinke, sarritan ohi dogunez: “Zer afalduko dozu gaur?”. Edo azalpena emon nei: “Lehenago koipetsua edo sartenekoa armozetan / gosaltzen zan baserrietan”. Mogelen esaldi bat, aurrekoa on egitera datorrena: “Apaldu daigun ondo, edo emoten jakuna, ta gero, beroaldi bat artuta, goazan oera” (Peru Abarka).
Baina bestetik, jan edo edan aditzak erregularrak dira, ez dira deponenteak. Normalean zer eskatzen dabe argumentutzat; zer jan edo edan.
Bego oraingoz honenbestegaz.
Iturriko
2020-04-18
