Bizkai euskeran ohartzekoa da edun aditza aditz trinko lez ia aldendu dala hiztunen mihinetatik, inguru sintaktiko eta eremu semantiko markatu batzuetatik kenduta. Sartalde euskeran euki aditzak beregandu dau gure tradizinoan edun aditzak eukan eremu ia osoa. Beste hizkeretan hori ez da hein berean gertatu. Ordezkatze hori sartaldetik erdirantz eta altsika-altsika ekialderantz arloak irabazten joan dan joerea da.
Izan (edun) transitiboaz eregitako lokuzinoetan eusten jako hondino aditz horri. Zor izan aditzaz itaun egin geinke: Zenbat zor dot?, eta erantzuna: Hainbeste zor dozu edo zor deustazu. Baina sakonera jota, dot, dozu, deustazu horreek aditz laguntzaile dira gehiago, aditz trinko baino. Eta iragangaitza erabili ezkero, izan aditza bardin: —Zenbat zor jat niri? Zuri ez jatzu bape zor.
Aditz lokuzino batzuetan, ostera, edun transitiboa erabiltetik euki erabiltera etorri gara. Lehen gogoan izan (edun) esaten ziranak ?Mogel klasikoak darabilen gogoango dozu jatort gomutara?, gaurko hiztunok errazago esango gendukez: gogoan euki egitureaz: gogoan eukiko dozu edo akorduan eukiko dozu.
Damu izan aditz lokuzioaz eregia da harako misino kanta ezaguna: Damu dot, Jauna, bihotz guztirik zu nahigabetu izana Gaur be halan esaten dogu: damu dot edota ez dot damu hori egina. Baina ezin ukatu, horren paraleloan garatu dala damua euki aditz kolokazinoa be: Horren damurik bape ez daukat. Edota: Zugaz egon ez izanaren damua daukat. Tradizinoan ohikoa izan da esatea: buruan min dot, baina gaur egungo joerea: min daukat.
Gose izan, egarri izan, hotz izan, bero izan aditz lokuzinoen egituraz sorturikoak dira: gose da, egarri dira, hotz naz edo bero zara, baina horreetarikoen paraleloan garatu dira, eta sarritan nagusitu: gosea dauka, egarria daukie, hotza daukat edo beroa daukazu eredukoak be. Guzti-guztiak, gaurko hiztunon joera nagusiaz, euki aditza tartean dala. Bakan eta mehatsago, ostera: gosea dot, egarria dozu eredukoak.
Baina aditz trinko moduan, orokorrean, edun atzeraka joan da eta euki aditzak bete dau haren lekua. Lehenago esaten bazan: Zer dozu buruan, min?, gaur gehiago esaten da: Zer daukazu buruan? Lehen: Non dozu erlojua?, gaur: non daukazu erlojua? Guztiz ez bada be, kontesturik gehienetan, aditz bien eremu semantikoak bardindu ahala, dozu eredukoen lekua daukazu eredukoek hartu dabe neutralizatze bidez.
Baina eremu sintaktiko-semantiko bat bada, dozu eredua baino erabilten ez dana, eta daukazu ereduak lekurik ez daukana: edun-en adizkiek aditz kopulatiboen, lokarri-aditzen funtzinoa dabenekoa. Lokarri-aditz neutroa eta nagusia izan da.
Hartu daiguzan aditz multzo pare bat: bizi izan, agiri izan ereduak. Ama bizi da? itaunari, zein ama zehaztasuna erantsi gura bajako, modu bi dagoz horretarako. Bata izenlagun posesiboa gehituta: zure/zuen ama. Erantzuna: Bai, gure ama bizi da. Baina bada bigarren era bat, gure/zure posesiboa sartu beharrean eta bide laburragoaz, da aditz pertsona-bakarra dozu aditz bipertsonakoaz ordezkatzea. Itaun-erantzunak, bigarren kasu honetan, honetara lirateke: —Ama bizi dozu? Bai, hondino bizi dot ama, urteak euki arren.
Bigarren aditz lokuzinoa. Agiri izan aditz hartuta, esan geinke: Agiri da gaur asteguna dana; arimarik be ez kalean. Baina hurrengo honetan nork zer agiri dauen adierazoten dogu: Berbetan agiri dozu nongoa zaran. Edo ezagun izan hartuko bagendu, bardin: Ezagun da zure ama zein dan, zu solaskidea inplikatuz laburrago esan geinke: Ezagun dozu ama zein dozun.
Da aditz kopulatiboaren lekuan dau iragankorra erabiltearen atzean solaskideen edota hiztun-entzuleen arteko kidetasun, erlazino edo lokarria adierazoteko intentzinoa dago, da erabili ezkero, sarritan nire, zure, gure, haren posesibo-erakusleen bidez adierazo behar izaten dogun berbera. Argitara barri dan biografia bateako paragrafoa: Patxi Bilbao Asuko ziklista bat zan. Gugaz egin ebazan urte batzuk eta lagun handia neban (P.M.Goikoetxea Oskar Elgezabal). Lagun handia neban dinoana, nire lagun handia zan esaten ari da.
Eta izan be, aditz kopulatibo funtzinoaz da > dau trukaera, eremu semantikoei dagokienez, gizakion arteko hartu-emonen esparruan erabilten dogu sarrien. Senidetasun esparruan (aita edo ama, semea edo alabea, anaia, arreba edo nebea, osaba edo izekoa, lehengusu edo lehengusinea), hurrekotasunekoan (laguna, adiskidea) edo antonimoetan (arerioa, kontrarioa) eta ildo horretakoetan.
Hiztunok berez-berez, senak halan aginduta darabilgun aditz kopulatiboen bilakaera honezaz zuhur, labur eta zorrotz hitz egin dauen gramatikarietariko bat, Paulo Zamarripa sondikoztarra izan zan, bere Gramtica Vasca-n. Honango ereduak itxi euskuzan idatzirik, euskera ikasten ziharduenentzat erraz-laburrean adibide bidez azaltzen zituala: –Zer dozu hori? Aita dot. —Zer dozu hori? Anaia dot. Horreek zer dituz Manuk? –Otseinak dituz. Horreek zer dabe Manu? –Ugazaba dabe. Horreek zer dozuez? –Lehengusuak doguz. Manu otseina bazendu, berak ugazaba izango zindukez (Zamarripa Gram. 222-223).
Adibideotan ikusten danez, singularreko zein pluraleko hiru pertsonakaz erabili daitekez aditz kopulatibook; izan be, nor zer dan adierazote horrek noganako interesa daukan edo noren interesekoa dan, diferentea izan daiteke kasu bakotxean. Laguna dot dinoguna, nire laguna da esaten gagoz. Hori arerioa dozu dinoanak, zure arerioa da dinotsu solaskideari.
Beste batzuetan adizlagun benefaktikoaren hurreko balioa dau: norbait guretzat zer dan, pertsona horren gugazkoa, gugazko zerikusia: Hau nor dogu? itauntzen dauenak Hau guretzat nor da esaten ari da. Erara dator honen argigarrirako Kardaberaz idazle handiak Euskeraren Berri Onak saioren atzenean dakarren Andre donostiarraren erretorika jardun praktiboaren txertatu dituan adizki erabilerok: Nere jende onak, zer ikusi bear ote degu? Zer eskeini degu au, edo nork egin digu? Oni begira: au nongoa ote degu? Onen patxadari begira! Ea: ken orpoetatik, koartoan bosteko estanpa; ken gure begietatik; ez guri beintzat orrelakorik! Au nor degu? Gu espaol puru-puruak. Au nongoa dan ez dakigu. Gure aita ta amak frantzesak ziran: baia gu espaol garbiak, San Bizenteko pontean bateatuak. Jende onak: au zer degu? Ken ortik! Ai au kontua! Deabruak ikusi du golillarekin astoa.
Mahai bete bertsolari bazkalostean bertsotan hasi diranean bata bestearen atzetik, behin batek bertsoa egin ezkero, itaundu lei: Ea, zein dogu hurrengoa?. Hiztunak, bertsotan (eta entzuten) dagoan lagunarte osoa inplikatzen dau dogu erabilita, da erabili ordez.
Edun-en adizkia erabiltean izan-en adizkien lekuan, adizki alokutiboak erabilten gabilz; alkarrizketa, iterantzun edo komunikazino ingurunean dihardugu. Solas giroan, hiztun-entzuleak tartean dirala, erabilten dogu aditz sistema hori. Baina ez, orohar, alkarrizketa girotik kanpo. Hiztuna bera bakarrik (ni) edo ingurukoak barru dirala (gu), entzulea bakarrean hartuta (zu) edo gehiago dirala (zuek), edota aurrean ez dagoan (ha) edo ez dagozan (hareek) entzuleak inplikatuak dirala, orduantxe egiten dogu aditz kopulatiboaren ordezkapena, da izatetik dot/dozu… izatera.
Kardaberaz gipuzkoarraren ondoren, Mateo Zabala bizkaitarraren lekukotasun apur batzuk. Bigarren pertsonakoak, zu entzulea barru hartuta: Ori eztozu gauza (Hori ez da gauza zuretzat); konfesorea dozu arimako medikua (da zuretzat); zuk ez jakitea zeure erruz dozu. Baina hirugarren persona bat, autuaz kanpo dana, ikutzen daben esaldi atributiboak be ez ditu falta gure idazleak: auxe dau bere betiko laguna. Ohar bedi, bestetik, dau bere hitz segida horretan bere posesibo bihurkaria agiri dala, benetan erreflexiboa dalako, adizkia dau dalako, da barik.
Eta hiztunak bere burua soilik, ni dalakoa, inplikatzea jazoten da baita, sarriro. Zabalaren hurrengo esaldi biotan, neban horrek nire posesiboa ordezkatzen dau sakonean: Asko zor neutsan adiskide andi bat neban. Bestea: Aita, bada bezerua neban.
Predikatzen dana, izen bat barik, adjektiboa danean be bardin jokatzen dau sarri euskeraz: Txarrikia txarra dozu osasunerako, laburrean esanda hauxe da: Txarrikia txarra da zure osasunerako. Edo ura edatea dala-ta: Ona dozu ura, goizetan gibela garbitzeko, zuretzat ona dala aditzen emoteko.
Irakurle zaituedan guztioi mila esker, gramatika gaiotan idazle nozuen honen partez. Hurrengoan gehiago.
Iturriko
2017-12-01
