Atalburuko itaun-esaldi hori Pedro A. Barrutia XVIII. mendeko Arrasateko eskribauaren antzerki-lanetik, Azkuek Gabonetako Ikuskizuna bateatu eban obratik hartua da. Aditz subjuntiboa, ibili nadin, mende-perpaus osagarriaren aditza da, beraren gainean gura al dok aditz nagusia dauela, itaun-perpaus baten burua.
Gura izan aditz lokuzinoaren agindupeko aditz subjuntiboa n atzizkiaz markatua dago, eta ez la atzizkiaz; ez darabil nadila, eta bai nadin.
Ibili nadin, aginte-perpaus bakun baten ardatz be izan daiteke. Norbere buruari emondako aholkua edo ohar egitea danean: Ibili nadin kontuz badaezpadan! Eta pluralari aplikatu ezkero: Egin daiguzan bakeak!.
Mende-perpaus lez, ibili nadin izan daiteke helburuzko esanguradun perpausa be, zertarako itaunaren erantzun-ordaina. Esaterako: Senarra gelditu da umeak zaintzen etxean, neu kanpotik apur baten ibili nadin edo neuk kanpoan haize freskoa hartu daidan.
Esaldiaren testuinguruak erraz bereizten laguntzen deusku gehienetan, ibili nadin erako mende-perpausaren atzean zer ala zertarako itauna dagoan; hau da, osagarria ala helburuzkoa dan.
Lehen bazan euskeran, bai Iparraldeko tradizinoan, bai bizkaiera sartaldekoan, helburu zentzu hori markatzen eban marka berezi bat, aditz subjuntiboari eransten jakona, -ntzat atzizkia, harrezkero berbeta bizitik aldendu dana, edo -n atzizkiaren mesedetan neutralizatua gertatu dana. Atzizki bikotxa da -ntzat, -n eta -tzat atalez osatua. Ekialdean baino sartaldean luzaroago iraun dau bizirik, eta sartalderengo Bizkaia euskeran, XX. mendearen ateetara arte iraun dauen Laudioko euskeran iraun dauena, harik eta hau galdu dan arte. Eta gure Bizkaia sartaldeko klasikoen artean, bai Aibarrok eta bai Zabalak, euren idatzietan barra-barra darabile -ntzat atzizkia aditz laguntzaile subjuntiboakaz. Ez helburua adierazoteko bakarrik, ezpada helburu zentzu horri indar gehiago, enfasia emoteko. Aibarroren idatzietatik jasoa da ondoko pasartea: Esan dodazan lapurkeriok laburki, orain noa erakustera zeaka, bakotxa berez ta zabalera geiagoaz, guztiok ondo ezautu daizuezan; bein edo bein begi itsuok argitu, esku zitelok estu, ostuteko maia gaisto ori kendu daizuentzat. Eta J.M. Zabalarenean irakurria da beste hau: Ortulau onak bere landarai garbitu ta kendu bear izaten deutsez lurraren pareko lakatzak, burutik indar obeagaz azi ditezentzat.
Bai gatozen perpaus osagarri-konpletiboetara. Nadin eta nadila adizki ereduak, biak agertu leitekez mendeko osagarrietan. Bien artean egon ohi dan diferentzia, aditz nagusiaren esparru semantiko banangoen araberakoa da: esan-agindu eremua eta nahi izan-komeni izan eremua, zeozelan laburbilduta.
Amak, ezkondu nadila / neure moduko batekin, / dotea emongo deustala / oiloa bost txitarekin dino kantu- eta dantza-kopla tradiziozko batek. Ezkondu nadila, amak esana (edo agindua) da. Ezkondu nadin izan balitz aditz konpletiboa, amaren borondatea adierazoko leuke aditz nagusiak: gura dau, nahi da edo haren gogoa da, esaterako.
Aditz menderatu bien artean bada beste diferentziarik be. Berba baten esanda, daitela/dedila eredua orokorragoa eta indartsuagoa da daiten/dedin baino. Batetik, eta batez be, erdialdeko hizkeretan gipuzkeran, orohar bigarren eredua ia guztiz aldendua dalako erabileratik, eta nahi izan aditz multzoen azpiko perpaus osagarriak tea erara nominalizaturik egiten diralako gehien bat. Eta bestetik, bizkaieran eta sartalde hizkeretan be, gura izan/nahi izan aditzaren azpiko adizki subjuntiboak be la atzizkiaz markaturik agiri diralako sarri. Ondorioz, hiztuna edo idazlea zertara ezean, nora jo ezean gelditzen da batzuetan, -n ala la zein erabili behar dauen ez dakiala.
Paulo Zamarripak bere gramatika didaktikoan labur garandu zituan artezbideak geure egingo ditugu (Gramtica Vasca, Gaubeca, ed. 1928, 183 or.):
Las flexiones del presente absoluto y pretrito imperfecto absoluto de subjuntivo (), de suyo, sin necesidad de que le acompae ningun sufijo, llevan equivalencia de que y hasta de para que.
Llevan equivalencia de que, siempre que sean regidas de verbo que signifique querer, desear o algo por el estilo.
Y equivalencia de para que, en casi todos los dems casos.
Ni joan naiten gura dau. = Quiere que vaya yo.
Ni joan naiten egiten dau ori. = Ha hecho eso para que me vaya yo.
Pero estas mismas flexiones, siempre que fueren regidas de verbo que signifique decir, mandar, o algo as por el estilo, expresan la conjugacin que con el sufijo la.
Ni joan naitela dino. = Dice que vaya yo.
Baina askoz lehenago, XIX. mendearen erdia baino lehenago, J. Mateo Zabalak finkatu eban argiro bere gramatikan erabilera bikotx hau, esanez:
Trozo 5. Subjuntivos regidos del verbo gura j nai. 22. Los subjuntivos regidos del verbo gura o nai tienen dos particularidades. La 1 que regularmente a sus artculos se les deja intactos sin quitarles la n final, ni aadirles la partcula la, aunque tambien pueden usarse con esta.
Subjuntibo konpletiboaren atzizkia -n daben (edo onartzen daben) inguruneak zertzelatuko ditugu lehenengo.
Bizkaiera klasikoaren jarraibide nagusia ondo islaturik dagoala deritxagu Aibarroren esaldi honetan, zeinetan nazu darabilen aditz nagusitzat, gaur nahi dozu idatziko gendukena: Nazu, limosnagille izan dedin; apaindu-ederturik ibilli eztidin; murmuratu eztagian; kristiau bizitza egin dagian? (Misionari I 346). Itaun perpaus baten barruan sarturik agiri da hor mende perpausa. Izan be, konpletiboaren gaineko perpausa, eta aditza, itaunka dagozanean, errazago bideratzen dira eredu honetako konpletiboak. Mogelen Peru Landetako testigu: Gura dozu, bada, geure gosaria alkarregaz artuta urten daigun laurok basoetara? opeste-galdera zuzentzen deutso Maisu Juan ilustratuari. Gura dozu galderazko aditz egituran dago mezuaren ardatza, galdegaia. Antz-antzekoa dogu, bestetik, atalburutzat hautatu dogun Barrutia eskribauaren galde-perpausa be.
Baina aditz nagusia gura izan, nahi izan, ona izan ezezka daben esaldietan hondino ugariagoa da n atzizkidun subjuntiboa mendeko konpletiboetan. Adibide klasiko bi eta oraintsuagoko bat hautatu ditut hori erakusteko. Ez dau gura Jaungoikoak inor kondenau dedin, ezbada guztiok salbau gaitezan (Frai Bartolome). Ta ez dau aren onasun altuak gura, lurrekok inori gauza onetan ukitu dagion. Etxeitarena bestea: Zure gurasoak ez dabe nai ni lako nekazale bategaz ibili zaitezan (Josetxo). Aibarroren hirugarren honek be, bere mezu ernariaz aparte, ederto darakus egitura honen usadioa: Zer bada; ganadu ar-emeak batu ditezen gura eztozuenean, idoroten dozue modua aparte eukiteko; ta beste onenbeste egingo eztozue zeuroen seme ta alabak aparte eratzoteko ta kondenatu eztitezen?.
Baina aditza baiezka dagoala be eurrezean ditugu eredu honetako esaldiak gure klasikoen artean. Eta mendeko konpletiboa galdegai izatea be sarri gertatzen da horrelakoetan. Ohartu, bestela, Zabalaren esaldi honi: Au zeuek ebatzi dagizuen gura dot nik. Hor zeuek genduke galdegaia, eta klasikoetan gitxitan ikusten dana: mende perpaus osagarria aditz nagusiaren aurrean kokaturik idatzi deusku.
Aditz nagusia izan lokarri aditzaz eregia danean, izen edo adjektibo bat ondoan dauela, erraz bideratzen dira n atzizkidun konpletiboak. Horrelakoetan la baino samurrago jako euskal gramatikari n hautatzea. Pedro Astarloaren esaldi hau, berbarako: Au demoninoaren asmoa da etxea modu baga, nok begiratu baga egon dedin. Baina egitura horretakoen artean ugari-ezagunena hobe izan aditz multzoa da. XVII. mendeko bilbotar idazle-gramatikariak, Mikoletak, honelan idatzi eban dialogo baten: Obe da nik dinodan guzurra, ze ez urteak. Esaldi horretako dinodan adizkia gaur egungo esan daidan bera dogu, subjuntiboko konpletiboa, baina aditz konposatuaz barik, aditz trinkoaz eregia. Aspaldirik zaharkitua egonagaitik, gure hizkera zaharraren eredu bikaina, ulertzen ez hain gatxa gaurkoentzat be.
Beste aditz nagusi batzuk be badira, mendeko osagarrian n atzizkia ondo joakenak. Bat edo beste izentauko ditut. Itxaron aditza: Eta ezta itxaron bear premina eldu dedin azken kabura, bada orduan berandu dator sokorrua ta erremedioa (Aibarro). Itxi aditza: Ai neure Jauna, itxi egidazu esan daizudan Lazaroren arrebakaz: Maite dozuna gaisorik dago (J. A. Uriarte).
Bildur izan aditz lokuzinoak agindurik datorrenean mendeko osagarria, hau sarritan n atzizkidun adizki subjuntiboaz eregiten da, eta ezezka maiztasun handiz. Mogelek Peruren ahoz bere aldiko barberuen kontra agertu eban salakuntza zorrotza, lekuko: Zerren bestelango gaixo-ikusteetan baio aloger edo bearsari geiago emoten bajatzu odola ateratearren, bildur izateko da dirugureak azi edo geitu ez degizan odola aterateko preminak.
Iturriko
2017-05-26
