Artean eta bitartean postposizino kategoriako hitzak diraneko erabilerez jardungo dogu idatzi honetan. Leku-espazio, denpora eta gainerako eremu semantikoetan erabiliak diranez, leku-espazioaz abiatuko gara.
Irratiz behin baino sarriago zabaldu dira aspaldion Herri Aginte gune batzuetatik bialduriko ohar-mezuak. Bat hauxe: Zornotza eta Muxika artean trafikoaren etenak, norabide-aldaketak, auto-pilaketak edo osterantzeko abarrak izango dirala edo izan dirala. Horren antz-antzekoa, autobidearen Bizkaiko zati baten obrak dirala-ta zabaldu daben ohar idatzia: Galtzada itxiko da gauez Gerediaga eta Ermua artean.
Testu-inguruneotan senak agintzen dau, artean atze-hitza gaztelaniazko entre preposizinoari badagokio behintzat, ez dagoala zuzen erabilita, edo ez behintzat gaurko hiztunok darabilgun eran. Eta aldiz, bitartean jarri balitz, zuzentzat joko genduala bideotan gabiltzanok: Zornotza eta Muxika bitartean, Gerediaga eta Ermua bitartean dala-ta gagoz herri edo auzo-izen bi horreen tartea aitzen emoteko era zuzena.
Artean, kasu biotan, puntu edo gune biren tartea adierazo gurarik erabili da, baina izen mugagabekoei hutsik lotuta ezin da erabili. Bitartean, ostera, ondo ekanduko litzateke testuinguru bi horreetan.
Baina en genitiboa erantsi bageuntse izen biei, batari eta besteari, zuzen modu geratuko zan. Unidade bi artean postposizinoaz alkartzea bada, edozelan be -(r)en edute-genitiboaren lokarria behar dogu: Zornotzaren eta Muxikaren artean, Gerediaga eta Ermuaren artean, edota bitartean. Bigarren eragozpen bat be badago: izen bereziak dirala, leku-izenak, eta esangura aldetik behintzat osoro mugatuak; izaki bakarrarentzat erabiliak. Beste hainbeste jazoten da pertsona-izenordainakaz be: zu eta ni legezko izenordainei txertatu nahi izan ezkero artean, ez legoke zuzen, *zu eta ni artean esatea. Ezinbestez beharko leuke izan: zure eta nire artean. Okerra genduke, baita: *aita eta ama artean. Ezinbestez beharko genduke: aitaren eta amaren artean.
Izen arrunt biren arteko tarte edo bitartea adierazo gura dogunean be, -(r)en edute-genitiboa sartu ohi dogu: Andren eta gizonen artean diferentzia handiak dagoz. Edo: Baserriaren eta fabrikearen artetik igaroten da bidea.
Izen biri eragin beharrean, izen bakarraz darabilgunean artean, aukeran daukagu izen mugagabeaz edota mugatuaz alkartzeko. Baina sintaxi banangoa dabe batak eta besteak. Izen mugagabeaz soil-soilik alkartzen ditugu bata eta bestea, eta oinarrian datzan balioa plurala da. Lagun artean eta umore onean. Ume artera ez hadi hurreratu, kakaztuta urtengo dok eta. Kale artetik aldendu zan igesi. Holakoetan lagun, ume eta kale, bi gitxienez, edo gehiago, edo asko izan leitekez.
Egia da arte horrek izen jakin batzuekin biren arteko tartea adierazoten dauela ingurune askotan, hau da, bitartea. Toponimian be horretariko hainbat ditugu: Etxarte, Bidarte, Larrarte tipokoak. Lexikalizazino arruntean bardin: besartea, etxeartea, hankartea, hutsartea, izterrartea, ostartea, e.a. Horrelan lexikalizatu dira ugarte, sasiarte eta beste izen konposatu asko.
Baina orokorrean bi baino gehiago izan ohi dira, izen askorentzako aukera dagoanean semantikoki. Arte horregaz lexikalizaturiko hainbat izenen azpian multzo edo kopuru esangurea datza: basarte, harearte, harriarte, laharrarte, sasiarte, sastrakarteGizarte, senitarte edo lagunarte be horrela garatuak dira. Kontestu librean be halan darabilgu: jente artean galduta, arbola artean ezkutatu zan, egur artetik urten dau saguak.
Izen mugatuaz alkartzen dogunean, -en genitiboa behar dogu lokarri ezinbestean. Euskal gramatikak ez dau onartzen ez *gu artean, ez *mendiak artean, ez antzekorik. Ez dago beste biderik genitibo bidez ez bada: gure artean, zeuen artean, gizonen artean edo txikien artean esatea baino. Eta artean hitzak esanguraz biren edo gehiagoren erlazinoa adierazoten dauenez, pluralezko markak behar ditugu beti: -en plurala, eta ez -aren singularra. Eredu horretakoak dira: andra-gizonen artean, senar-emazteen artean edota neska-mutilen artean, guztiak A eta B eredu bikoaren arabera eregiak.
Badira salbuespenak pluraleko genitiboa erabilte kontu horretan. Nagusiena izenordain posesibo bihurkariena da. Singularraz sortuak dira neure artean, heure/zeure artean edo bere artean. Hor pentsa leiteke bihurkaritasunak bikoiztu egin dituala ni eta neure, zu eta zeure, ha eta bere. Horregaitik esan ohi ditugu: pentsau neban neure artean, zeozer esan eban bere artean, egizu zeure artean, ingurukoak zeure onez dabiltzala. Osterantzeko salbuespenak be badira, izen singularraz eregiena, baina banakak dira gure tradizinoan.
Izenordain zehaztugabe eta zenbatzaile kategoriei laguntzen be sarri darabilgu artean. Askoren artean. Gitxiren artean. Hainbaten artean. Hainbesteren artean. Ororen artean. Zenbaiten artean. Batzuen artean. Norbaitzuen artean.
Adberbio eta adizlagun batzukaz batera be badarabilgu artean.
Leku-espazio eremuko adberbioen artean ezagunenak: hona artean, horra artean eta hara artean, hirurak adlatibo markadunak.
Denbora eremukoetan arte postposizinoa da gaur nagusi, tradizinoz erabiliagoa izan dan artean baino gehiago ingurunerik gehienetan. Esangurearen aldetik, denporearen ikuspegia azken mugaren arabera kontenplatzen da gehiago, iraupenaren arabera baino. Noiz arte, gaur arte/artean, gero arte, bihar arte, etzi arte, laster arte, beti arte edota adlatibo-atzizkiaz eregitako adberbio edo adizlagun asko denporearen atze-muga adierazotekoak dira. Hurrengora arte, datorren urtera arte, hurrengo egunetara arte. Mogelen erabilera klasikoan artean da nagusi: noiz artean, orain artean, goiz artean eta osterako artean (hasta la vuelta).
Arloari amaiera emoteko, bitartean postposizinoaren gainean berba bi. Semantikoki markatuagoa da artean baino, bi zenbatzailearen presentziak ondo agiri dauenez. Eta biren arteko erlazinoetan marka hau goitu jako artean zaharrari apurka-apurka, XIX. mendetik atxina, baina batez be XX. mendetik honuntz. Berariaz ingurune sintaktiko batez jabetu da bitartean: egitura sintaktiko biren arteko erlazinoa markatu nahi danean, izen biren arteko hartuemonetan.
Leku-espazioaren zen denpora eremuan, bietan erabilten da. Eta kasu batzuetan, ingurune sintaktiko zabalagoetan artean baino. Eraz esan daiteke: Barakaldo eta Erandio bitartean dagoala Errontegiko zubia. Edota: Zornotza, Muxika, Morga eta Larrabetzu bitartean dagoala Bizkargi mendia. Izen mugagabeaz be ugari erabilia da: Harri bitartean ezkutetan ei dira sugelandarak. Edo: Horma bitartera jausten da itogina.
Diferentziak markatu gura diranean be eraz sartzen da. Domingo Agirrek Garoa-n darabilena, kasurako: bada ezberdineztasun handi eta agiria zegoan artzai horren eta bere semeen bitartean.
Denporearen eremura etorrita, izen mugagabeakaz erabilia da: Negu eta udabarri bitartean ospatzen dirala Inauteriak. Izen bereziakaz be bai: San Markos eta San Jurgi bitartean erein behar dala artoa. Eta zer esanik ez aditzakaz. partizipioakaz: Zu etorri bitartean zain egongo gara. Edota aditz jokatuaz: Zu zatozan bitartean afaldu egingo dogu.
Asko da honenbestegaz, eta osterako artean.
Iturriko
2017-01-20
