Errefrau moduko esaera hau entzun neutsan aspalditxu Mendatan neure hurreko bati, etxeko eta senideen artean alkarri kalterik ez jakela egiten aitzen emoteko. Azkuek beste era honetara jaso eta idatzirik itxi euskun: Otsoak otsokirik ez dau jaten (68 znb. EY, III). Itzulpen eta guzti: carne de lobo. Nork bereak edo beretarrak nekez kaltetu (edo jan) ohi dituala aitzen emoteko.
Txakurkia eta otsokia ez dira, egia esan, gizakiok janaritzat ditugunak, baina -ki atzizki horregaz erakarri ohi ditugun izen asko ditugu geure lexikoan, janari eremukoak, eta okela, haragi arlokoak zehatzago, ugaritasun edo kopuruari jaramoten badeutsagu behintzat.
Jakia ez da edozein jateko leku askotan (Lekeition, berbarako), janari sendoa, elikadura sendokoa baino (txitxi eta okelea gehienbat).
Horregaitik darabilgu hain sarriro -ki atzizkia hainbat haragi-mota izendatzeko. Txarrikia edo saiheskia edonon eta edozeinen ahoz entzun daitekezan berbak dira. Tripakia be guztiz ezaguna, leku batzuetan tripakailuak, tripotxa, erraikia, hestekia edo sabelkia edo beste moduren batera esaten badeutse be.
Baina euskera osoan barrena errepertorio askoz ugariagoa jaso geinke -ki atzizkidun haragi gauzen artean. Zerrendatu daiguzan batzuk. Ardi eta ahuntz artean sartzen bagara, hor idoro geinkez aharikia, ahunzkia, ardikia, azurikia, bildoskia, zikirokia eta gehiago. Ganaduetan sartzen bagara, hor idoroko ditugu behikia, txahalkia, zekorkia, zekenkia eta beste. Txarrikortan edo txarritokian sartzen bagara, hor daukaguz txarrikiagaz batera urdekia, txarri haragia adierazoteko, eta haren parte estimaduak izan ohi diran saiheskia, solomokia, urdaikia, odolkia eta enparadu. Odolkiak ordainetan entzun ohi da Gipuzkoan berban berban, euskera sartaldean odolosteak ordeaz darabilgunaren parean. Azpikia esaten jako leku batzuetan (Bermeo), erderaz falda deritxonari.
Hegaztietara bagoaz, oilakia, eperkia eta txorikia jatorkuz berehala gogora. Nekezago entzungo dira zozokia, birigarrokia, egaberakia, galepekia edo pospolinkia, baina behin entzun ezkero, edonork ulertuko leuke eta estimau be sartaginean. Erbikia be ezaguna baizen estimadua da, untxikia be izan daiteken moduan. Ez hainbeste, ostera, katukia, erbia edo konejua dalakoan sakatzen ez bajaku platerean behintzat. Arrantza-herrietan amuzkia esaten deutse amuari, itsasoan arrainak harrapetako ipinten jakon jaki-pusketari.
Mogel idazle handiak hitz-joko ederrez itxi euskun untzeturik ki honen esparru semantiko hau bere alegietariko baten: Otsoak batu zituan ahariki, ardiki, erbiki ta eperki asko bere lezara, berak gogoaak emon ahala egun askotan jateko.
Beste janari mota batzuekaz be zabal dabilen atzizkia dogu -ki zorionekoa. Eratorri batzuetan zentzunik generikoenaz darabilguz. Halan, arrainkia edozein arrain jakirentzat darabilgu, dan motatakoa dala. Baina atunkia, atun espeziekoen haragiarentzat, ostera.
Barazkia ohi deritxo eremu zabaletan, sartaldean ortuari eta ekialdean egoskari, eltzekari esaten jakonari. Baratzak emoten dauen edozein jateko. Kasu honetan, haragia barik, berdura gauzea. Esnekia be, esneaz eginiko edozein janarirentzat baliokoa da, gaztelaniaz lcteo ohi deritxan guztirako.
Metaletarako be erabili izan da apurren bat ki atzizkia, zein metal mota dan adierazoteko. Burdinkia izan daiteke ezagunen antzekoa, baina ezagunak dira era berean suharrikia (cuarzo), tupikia (cobre), zidarkia/zilarkia edota urrekia. Aurreko horreei beste material-izen batzuk erantsi ezkero be, erraz ulertuko gendukez zer diran leiarkia eta beste.
Zur, egur, arbola eta landara munduan dauka atzizki honek beste harrobi txiki bat. Zura zer dan dakienak, badaki zurkia zer dan, eta bardin egurretik egurkia, abarretik abarkia, adarretik adakia edota ebaten dan egur zati bategaitik esaten dan epaikia. Arbola mota diferenteetara bagoaz, eta batez be zein zur edo material darabilgun ohe, mahai edo makila bat egiteko aitzen emon gura dogunean, eurrezean eta librero erabilten ditugu, harako ate ha gaztainakia dala, horrako ohea intxaurkia edo eltzaurkia, akulua hurreskiz edo hurrizkiz egina dala. Bide horretatik sortuak dira harizkia/hareskia, ezpelkia, sagarkia edota arkaziari esateko leku batzuetan entzuten dan arantzakia (Morga).
Tresna, tramankulu, eta batez be soineko arloetara be errazto hedatu ditu atzizki honek atzaparrak. Estalgi edo estalki dogu horreetariko bat, guztiz ezaguna. Alaba umaginari ama estalgi dino gure errefrau zahar batek (RS 111), eta bilduma berorretako beste batek beste era honetara dakar berba hori: Lapiko ezin dana estalgi litzate, ze edozeinek dauko bere lekua bete. (RS 69). Iragazkia/irazkia izen ezaguna da, esne edo isurkariak irazteko ontziari, iraztontziari esateko. Lokia be hitz ezaguna da, ontzi baten orakarria seinaletako. Mogelek aitatzen dituan lanabes-izen batzuk, gaur erabilera urria edo galdua dabenak: belaikia, lakazkia, itxoroskia edo ujaikia. Ezagunagoa jaku itsuskia, ginarrea edo erratza be esaten jakona, ze lanabes hori egiteko erabilten dan zura edo materiala dago horren atzean, erderaz brezo deritxona.
Ipingia deritxe leku batzuetan, praken edo soinekoetan eransten dan txaplateari, adabakia edo adabarria be izena jakonari. Beroa jagoteko soinekoetan be ugaria da atzizki hau: berokia, tapakia, buruzkia, estalkia, abrigukia edota janzkia orokorrean, izen ezagunak dira arlo horretan.
Eta atzizki honi akabera emoteko, gatozan azkenez gizakion eremura, hor be emonkorra dogu-eta atzizki hau. Handikia esan ohi jako goi-familia bateko kideari, magnate esatea lez; handien kastakoa adierazoten da ki horregaz. Aberaskia dala esaten dogu, aberatsen artekoa dala esateko.
aina bide beretik, astakia badinotsagu norbaiti, astoen kastakoa dala-ta bera iraintzen gagoz. Aldi baten asko entzunak ziran giza-izenetan modu honetako eratorriak: abadekia, frailekia, maisukia tipoko izenak. Funtsean, estatus batera hondino ailegau barik dagozala adierazoteko. Halan esan ohi jake norbere seme-alaben lagunai suinkia edo errankia, koinatukia edo koinatakia. Nahiz horretarako gai konposatu-hitza arauzkoagoa eta jasoagoa dan, -ki horregaz nahastau da herri-hizkeran, neutralizazino egoera bat sortuaz. Horretara bihurtu dira senargai eta andragai batzuk herritarren ezpanetan gizonki eta andraki.
Luze joko leuken arlo zabala dan ezkero ki atzizki honena, bego gaurkoz bere honetan.
Iturriko
2016-12-09
