Hainbat aditz ditugu euskeraz, txiki-txiki egin (norbaitek norbait) eredukoak; hau da, egin aditz orokariagaz batera adjektibo jakin bat, edo partizipioa edo izena be bai batzuetan, egitura errepikatuaz, aditz multzoa osotzen dauela.
Norbaiti, zeozergaitik lotsagarri geratu dalako, arpegia gorritu jakola esateko, sarri esan daroagu, gorri-gorri egin da edo jarri edo parau aditzakaz bardin?. Gorri-gorri egin da, holantxe egitura birrituaz, baina nekez entzungo dogu, ostera: gorri egin da. Bestetara esanda, honetariko aditz multzoak, egitura iteratiboaz eregiak, holantxe bakarrik funtionatzen dabe beti edo ia beti. Ogia birrin-birrin egin esaten dogu, edo birrindu, baina ez ogia birrin egin.
Ama batek umeari, obeditu deion, zemai antzera gogorarazo leio: Nire esanik egin gura ez badozu, bardameagaz bero-bero egingo zaitut, gero! edo Txiki-txiki egin behar zaitut!, edo zehe-zehe, edo emon-emon egingo deutsut! Bata bestearen hurrengo aitatu ditugun guztiok adjektibo errepikatuez, eta azkenengoa partizipio birrituaz, eregiak dira, baina ez dira atontzen bakarraz. Hiztunok darabilgun berba-jarioan nekez esango gendukez: *bero egingo zaitut, edo *txiki egingo zaitut, edo *zehe egingo zaitut, ez antzekorik. Bai erabiliko gendukez, ostera, berotu, txikitu edo zehatu aditzak, aditz konposatuon lekuan.
Adjektiboa edo aditz partizipioa egitura birrituaz erabilita, kualidade edo ekintza hori hanpatu edo puztu egiten dogu. Ezkaratza garbi-garbi egin dot dinogunean, guztiz garbitu dodala esaten nago. Euritzan ibilita busti-busti egin nazala dinodanean, edo blai-blai egin nazala, edo mela-mela egin nazala, edo hondatu-hondatu egin nazala dinodanean, goitik behera, guztiz, osoro busti, blaitu, hondatu edo melatu nazala esaten nago. Beste berbaz esanda, aditz konposatuon bidez prozesua, jarduera edo ekintza goren gradura eroaten dogu.
Ekintza-prozesu jakin batzuetarako joera handiagoa daukagu aditz tipo honetara. Halan, birrin, zehe, txiki bihurtzeko esangurak adierazoteko. Birrin-birrin egiten da ogia edo kristala jauskeran, esaterako. Janari kontuan, tomatea, okelea edo beste jaki bat txiki-txiki egin geinke sukaldatzen dihardugunean. Zehe-zehe egiten da lurra, goldatu eta ostean, erein ordurako, edo kipulea zartaginera bota orduko, edo umeentzako jakia, txiki, ahora emon aurretik. Norbaiti, zigortu edo jipoitu egingo dogula ohartzeko, esan gineio Zehe-zehe egingo zaitut!. Garan-garan egin be esaten da, garandu edo zehetu aditzen esangura beretsuaz. Oilolokeak be txitai jatekoa garan-garan egiten deutse, ito barik jan ahal izan daien. Edo gai bat korapilotsu, konplexu edo zaila danean be, garan-garan egiten deutse irakasleak bere ikasleei, ondo ulertu daien.
Garbitze edo zikintze jarduerak handiagotzeko be adjektibo birrituakazko aditz alkartuak erabiltera joten dogu. Zauri bat garbi-garbi egiten da zoldu ez daiten. Gorputza be garbi-garbi egiten dogu, hatsa edo kiratsa dariola ibili ez gaitezan kalean betean. Garbi-garbi egin darabil Mogel handiak be behin baino sarriago. Linajailak edo lino-joten dabiltzan neskatilakaitik bertso-kantuz dirausku: Laster ta atzera baga / gara gu jagiten, / ez dogu ez erbatzik / soinean itxiten. / Garbi-garbi eginik / goaz mai batera, / han gogo galantagaz / gauza asko jatera. Eta lino-bedarra lino-firu bihurtzeko garbitze prozesuan egin beharreko lanetariko bat honetara azaltzen deusku: Andrakumeak artzaatu daroe, ixteko galgaraua zerbait garbituta, ta guenean, garbi-garbi egiteko arkosko, lur-apur, olo garau, auts ta loigarri guztietati, galbaatu behar da ardura handi bategaz.
Zikintze kontua dala-ta esan daroagu: Lohi-lohi egin naz, autoak ondotik igarokeran autsak erantau dituanean. Edo taberna batera joan eta jesarten garan mahaia zikin dagoala, txarrituta dagoala dakuskunean, esan geinkeo zerbitzariari: Mahai hau txarri-txarri eginda itxi dau baten batek eta garbitu eiguzu, mesedez. Edo ama batek agiraka egin leio bere ume ipurlokeari, etxetik urten eta batera, lagunakaz olgetan ibilita, soineko garbiak zikin-zikin egin ditualako bueltan etxera etorri danean.
Arkondarea izur-izur eginda be ezin da urten kalera; urten orduko ondo lisatuta edo plantxauta baino. Esangura beretsuaz esan daroagu tximur-tximur egin. Arpegiko azala be beti eguzkitan ibili edo bizi izan danari tximur-tximur eginda geratzen jako zahar egin baino lehen. Eta edadeagaz, behinola neskatila eder lirain lerden ziranak be zimel-zimel egiten dira, sagar siku edo mizpilen antzera.
Pertsona bat luzaroetan ikusi barik egon zaranean, suertau leiteke denporak garrenera lodi-lodi eginda topetea. Edota bestetara be bardin. Aldi batez lodiaren lodiaz ibili ezinik ikusi dozuna, argal-argal, mehe-mehe edo ziztrin-ziztrin egin dala.
Koloreak dirala-ta, lan honen hasieran gorri-gorri egin aitatu dogu. Baina bide beretik erabilten dira: ulea zuri-zuri egin jakola urliari. Edo ule zuriak edo urdinak disimulau asmoz, ulea, ule-zapak edo tximak baltz-baltz egitea norbaitek.
Eta akabera emoteko, literaturatik jasoriko beste aditz konposatu batzuk gogora daiguzan. Egia esan, euskal hiztunok, gure literatura idatzian agiri dan baino askoz sarriago eta ugariago erabilten ditugu berez-berez honetariko aditz multzoak, prozesua era hanpatuaz adierazoteko. Baina badira, gaur berbaz bakanago entzunak izan arren, tradizino idatzian ondo lekukotuak diranak be. Halan: huts-huts egin, hutsitu edo hustu esateko ez da asko entzuten gaur egun, baina Azkuek Aramaion batu eban Dringilin dron gabon kantu bakiko horretan bigarren koplan, huts-huts egin agiri da, herri-berbetako era bizia: Hiru puntako artazal batekin, sakatrapua bailitzan, ezti lapiko handisko bati, barrua huts-huts ein notsan. Gorka Knrr-en bertsino ederrari esker gure artean guztiz ezagun egin dan herri-kantua.
Aditz konposatu honegaz burura bero-bero egin jaku honezkero eta ordua da atzera hotz-hotz eginda tenperatura bere lekura etorri dadin.
Iturriko
2016-09-15
