Edozein hizkuntzatan, eta gurean be bai, adierazo gura dogun zerbait baiezteko modu bat izaten da kontrakoa ukatzea.
Gaztelaniaz nork ez ditu entzun honetarikoak: No es para menos; no est mal; no me digas! no ser verdad? edo horren idekoak. Baina euskaldun garbia dan jente zehea erderaz berbaz dabilenean, hondino sarriago entzun dira eredu horretarikoak, jatorrizko erdaldun batek nekez esango leukezanak: No sabes o que? :::
Eta gramatikaz edo hizkuntza estiloaz arduratzen direnak sarri gogorarazoten dabe euskal hiztunok berezko jita lez daukagula ezezkako egitura batez baliatzea kontrako informazinoa aupatzeko, hanpatzeko edo indartzeko.
Estilo kontua da gehiago, gramatika kontua baino. Berbazko kontua, idatzizkoa baino gehiago. Estilo biziari lotua dago gehiago, hizkera edo idazkera neutroari baino.
Aditz jokatu bat osagai bikoa danean, perifrastikoa deritxona, ezeztapena adierazoteko osagaien ordena atzekoz aurrera egiten dogu: etorri da > ez da etorri, joango gara > ez gara joango. Baina hiztunok, sartaldekook berariaz, ordena zaharrari eusten deutsagu batzuetan, berebiziko esangureaz, eta hain zuzen aditzaren ekintzak gertakizuna, geroa, markatzen dauenean: joango ez gara. Zein kontestutan hori? Harridurazko perpausan, balio esklamatiboaz, eta hain justu, ezeztapenaren mozorropean, baiezkoa indartu edo azpimarratu nahi dogunean: jakina baietz, bai horixe, halan da.
?Bazatoz? Joango ez naz ba! Ez dakizu ala? Jakingo ez dot ba! Dinozuna ez da egia. ?Izango ez da egia ba! Hondino bizi da ala? Hil zalako entzutea euki dot nik. Biziko ez da ba? Geure auzoa da eta!
Itaun erretorikoak ezezka egiten ditugu batzuetan, baiezkoa adierazoteko. Ez dauela irabaziko dinozu? Ez gero? Nik baietz egingo neuke. Jakin ez horrek? Bai, zera! Jakin barik!
Gure tradizino klasikoan be, batez be oratoria generoan, gure idazle eta sermoilariek sarritan jo izan dabe itaun erretorikoetara, Zelan, zergaitik, nork galdetzailearen ondorik aditza ezezka datorrela, eta sarritan ordena neutroaz: Zelan egongo ez gara nerbioak hartuta, goizaldeko orduetan alabea etxera hondino agertu barik? Mogelen adibide bategaz argitzeko: Txakurrari dagoka zaunka egitea eta etxe hur ta inguruan ibiltea. Ogi puska bategaiti zelango oniritxi eta askogurea artuten ez deutsa bere ugazabari?
Itaun garbiak be ez markaz egiten dira batzuetan, harrituarena egiteko berariaz, bai diralakoa indartzeko. Batek badinotso hurko lagunari ez dakit zenbat miloi irabazi dituala loterian, beste horrek, pozez edo harriturik erantzun leio: Ez da izango? Egia ez da izango? edo antzeko urtenaldiren bategaz.
Izan be, zer edo ha baiezteko, kontrakoa ukatzea da gure hizkuntzan, edo hobeto esanda, hiztunen artean, sarri dagoan estilo joera adierazkorra.
Adjektiboen kategorian ezaguna da makal berbea. Kasu honetan ez, norbait makal edo makalik dagoala esateko. Horrezaz aparte, hainbat lekutan makal adjektiboa, norbait balio handikoa edo zerbait meritu handikoa dala adierazoteko erabilten da ezezka: Azken azterketa guztiak gaindu baditu, ez da makala mutilori!. Edo Gernikaldean entzuten dan modura: Ez daukazu makala, gure kontura biziteko ustea badaukazu.
Adjektiboei ildoei jarraiturik, ardao bat ona edo gozoa dala esateko erabili geinke modu hau: Taberna horretan atera badeutsue, ez da txarra izango. Horreek adituak dira ardao kontuan. Norbait zuhurra eta argia dala esateko be: Tontoa ez da. Beretzako beste badaki.
Aditzondo edo adberbioakaz beste horrenbeste. Norbaiti, darabilen arrazoibidean zuzen dagoala honetara esan gineio: Txarto ez zabilz edo Oker ez zabilz. Etxean arazo handiak emoten dituan senide bategaitik, urrun batera, Ameriketara edo, joan dalako poza honetara erakutsi ginei: Bertan gelditzen bada, asko txarrago ez! Mesedea galanta guretzat!, gaztelaniaz mucho mejor esan leiteken antzera.
Asko eta gitxi zenbatzaileakaz be sarri ez markaz lagundurik jokatzen dogu, justu kontrakoa hanpatzeko. Everest puntaraino igo badau, ez da gitxi!. Seme-alabai lagundu gura ezik badabil, asko ez deutse ardura!.
Eta beste hainbat egituratan be antzera: Lotan ez dago behintzat, norbait zuhur eta adi dagoala esateko. Berak dinoana egingo dogula pentsetan badau, akordu txarra ez dauka!, amesetan edo dabilela adierazoteko.
Barik postposizino adberbialaz be sarri balietan gara. Norbaiti zerbait komunikatu izan jakola honetara ziurtetan dabe hiztun zahar batzuek: Hor konpon! Esan barik ez dagoz eta egin daiela gura dabena!, adierazoteko argi eta garbi esan izan jakela dalako mezu hori.
Balentin Berrio-Otxoa donearen eguna igaro barri dan honetan garagarrilaren 4an, hatan be haren euskerazko gutunak gogoan eta ziotzat harturik, haren pasarte bigaz on egin daigun gure herri euskeraren bitxitasunaren eta bizitasunaren ezaugarri garden dan ezezkako baieztapena adierazoteko egitura hau:
Da zer egin biar eztogu bada zerua irabaztiagaitik? dino gutun batean.
Mariya Birjiiaren arpegi ederra zeruan ikustiagaitik, zer pena eta zer trabaju pozik eramango eztitugu? dino bestean.
Iturriko
2016-07-15
