Garren hitza atzizkien artean sailkatzen dogu orohar gramatikan, hurrentasuna adierazoten dabenen artean, gaztelaniaz ordinal deituriko zenbakien ordain gisa. Halan da berez: zenbatzaile bati bi, lau, hamar atzizki modura erantsi ezkero, zerrenda numeratu baten, hurrentasuna adierazoten dau: zenbatgarrena dan, hain zuzen.
Halan darabilguz euskeraz, zenbatgarrena itaunari erantzunez: bigarrena, hamargarrena, hogeigarrena edo ehungarrena. Kopuru nagusiekin mehatsago erabilten ditugu: milagarrena eta handik gorakoak.
Zenbaki soilei eransten deutsegu: hiru-garren. Baina miloia edo milioi bat determinatzaileaz darabilguzanez, ha eta guzti: milioiagarrena edo milioi batgarrena.
Zenbaki-ordenan alfa eta omega diran zenbaki-hitzek, bat unidadea eta azkena, atzerengo unidade zehaztugabea era ordinalez adierazo behar diranean, ez dabe garren atzizkirik beregantzen. Lehen zenbakiari, gure kontadurian unidadea egiten dauenari, lehena edo lehenengoa deritxo edo sinonimoak erabili ezkero, lelengoa, lehenbizikoa edo aurrena, nai bada. Batgarren ezaguna eta erabilia dogu, baina zenbaki konposatuetan bakarrik: hogeta batgarren, berrogeta batgarren, ehun eta batgarren, mila eta batgarren.
Zenbaki-hurrenkeraren atze-atzeko zenbakia -en atzizkiaz markatzen da: azkena edo atzena, eta -ko genitiboaz indartu ezkero, azkenekoa, azkenengoa edo atzenekoa.
Sartalde-euskeran behin eta barriro entzungo ditugu garrengo eta engo, hau da, -ko genitibo-atzizkiduna: lehenengo, azkenengo, laugarrengo, ehungarrengo. Berez ez dago horren beharrik, baina analogia bidez garatu eta hedatu da sartalde-euskeran. Kirikioren Abarrak bilduma liburu biak bereizteko, lelengo eta bigarrengo abarrak lez bereizi ziran. Bada fraileen ordena bat, gazt. terciaria deritxana, frantziskotarrena, euskeraz honelan be idatzi izan dana: Hirugarrengo frantziskotarrak.
Zenbatzaile ez diran izenak be moldatu ditu euskereak, berariaz denpora eremura, batzuetan. Jesusgarrengo esaten dabe leku batzuetan berehala, behingoan aitzen emoteko, edo Jesus amengarrengo beste batzuetan. Sintaxi-ordenaren aldetik, -garren markadun zenbatzaileak aurretik eransten jakoz izenari: bostgarren agindua. Baina atzetik be behin baino sarriago ikusiko ditugu, batez be pertsona-izenen aposizioan: Felipe bostgarrena. Baina ez holako kasuetan bakarrik. Baita adjektibo modura izenagaz atzetik alkarturik be. Bizkai sartaldeko hainbat lekutan, sasoi bateko jenteak
lelengo eta bigarren hurrenkera-zenbatzaileak urri izenari atzetik gehituta, irail eta urri hileak izendatzen ditu: halan deritxo urri lelengoa, irailari eta urri bigarrena, urriko hileari.
Testuinguru batzuetan guztiz erabiliak dira garren atzizkidun zenbatzaileak. Gitxi batzuk gogoratzeko:
a) Osoak parte batzuk dituanean liburu baten kasuan lau atal, berbarako, atal bakotxa izendatzeko: lehenengoa, bigarrena, hirugarrena eta laugarrena.
b) Zerrenda mugatu baten aginduak, gomendioak, oharrak bakotxaren hurrenkera zehazteko. Gure tradizino idatzian ezagunenetarikoak dira kristinau dotrinako hainbat irakatsi: Jainkoaren hamar aginduetariko bakotxa edo zazpi pekatu kapitaletako bakotxa, adibidez.
c) Hileko eguna seinaletako ugaria da, ondoko bertso zaharrean lez: Aprila laugarrena / gariak jorratu.
d) Zenbatgarren aldiz gertatu dan zerbait adierazoteko be garrenez atzizki instrumentalaz balietan gara sarri. Lehenengoz eta akabukoz edo akaburengoz esaten dan lez, bigarrenez, bostgarrenez edo hamaseigarrenez, Andu Lertxundiren elabarri baten izenburuak darabilenez.
Garren-dun izenak txu atzizkiaz be sarri agiri ohi dira. Ume-errezitadu ezagun bat jatort gogora, seintxuei eskuko bost atzamarrak kontetan eta izentetan irakasteko gurasoek kantau ohi dabena. Bertsino ezagun bat honakoa dogu:
Lelengotxuori, punta behatzori, beste guztien artean, txikerra dok hori.
Bigarrentxuori, punta behatzori, beste guztien artean, nagia dok hori.
Hirugarrentxuori, punta behatzori, beste guztien artean, luzea dok hori.
Laugarrentxuori, punta behatzori, beste guztien artean, bizkorra dok hori.
Bostgarrentxuori, punta behatzori, beste guztien artean, trokotza dok hori.
Frantzie-korteko balalako ahapaldietariko baten be, Frantziako andereari heriotzea emon ondoren izareaz batzen dabenean gorpua, egitura beretsua dogu: Zazpi izara doaz, odolez beterik, zortzigarrentxo horrek, naroa mundutik.
Baina garren hitzak, atzizki baino gehiago postposizino dala, badau bigarren esangura bat, bestea baino oraintsuragokoa, dirudienez, eta lur eremuz be mugatuagoa. Sartaldeko euskeran eta erdialdeko gipuzkeran be neurri baten, garren toki-denpora kasuetariko baten eta izen sintagma bati dautsala darabilgu, denpora eremuko beste esangura honegaz: denpora-erreferentzia puntu bat hartu eta handik hainbat denporara edo handik aldi batera zerbait jazoten dala adierazoteko.
Norbaitek dinoskunean hiru aste garrenera etorriko dala, berba egiten dauen momentutik hiru astera adierazo gura dau. Hiztunik gehienentzat, handik hiru astera da esapidea, baina sartaldeko askorentzat garrenera horregaz adierazoten da denpora-erreferentzia hori.
Zenbatzailedun denpora-izenakaz, honetarikoak esaten dira: Astebete garrenera agertu zan. Bi hilabete garrenera jakin genduan. Ordubete garrenera atzera etorri da. Azterketa hasi eta orduerdi garrenean urten dau, erdi egin barik.
Oinatiko Araotz aldean baturiko errefrau batek hau dino: Pitxilipeta orixa, hiru egun garrengo eurixa. Tximeleta horia eguraldi txarraren iragarle agiri da esaera horretan: hiru egun garrenerako, hiru egunen barruan, euria.
Gauza kuriosoa da garrengo edo garreneko hau, era arautuan garrenerako berridatziko gendukena. Klasikoetatik gehiago agiri da marka hori gure artean. Hamabost egun garreneko ikasiko leuke edozein andrak (J.A.Mogel), Nahibageak ordubete garreneko hilda (Frai Bartolome),
Baina -a/-ak mugatzaileez markaturiko izen sintagmei darraiela be bardin darabilgu. Halan: Urtea garreneko mezea esaten deutse Arratian, kasurako, urteurreneko mezeari. Pluraleko sintagmakaz sarriago: Egunak garrenera, asteak garrenera, hileak garrenera, urteak garrenera sarri-sarri darabilguz geure eguneroko berbetan. Eta bardintsu esaten dogu: Handik denporak garrenera jakin zan egia.
Beren-beregi azpimarratu nahi izan dogu garren hitzaren bigarren balio hau, ze sarritan beren-beregi baztertu izan dabe gramatika batek baino gehiagok, usteaz, edo sasiusteaz, okerreko edo badaezpadako egituraren bat dala.
Iturriko
2016-04-28
