Generoa, ar-eme bereizkuntza, euskal hizkuntzak gramatika bidez ez dauela marketan gauza jakina da, sarritxutan esan eta entzun izan da. Gaztelaniak, berbarako, ar-emeak bereizteko izen askotan eta adjektibo normaletan -o / -a atzizkiak darabilz aurrez aurre, eta artikuluak be diferenteak ditu, el eta la, eta esparru laburragoan lo neutroa be. Aleman hizkuntzak be der, die, das artikuluen bidez bereizten ditu izen maskulino-femenino-neutroak: der Mann, die Frau, das Auto.
Euskereak ez, ostera. Aspaldi idatzi eban Arnaud Oihenart zuberotarrrak Notitia Utriusque Vasconi, tum Iberic, tum Aquitanic… latinez onduriko obra mardulean (1638): Prim in iis [nominibus] illud singulare est, quod nullum masculini, feminini aut alterius generis discrimen agnoscunt.
Gizakion arlora mugatzen bagara, jo daigun guraso berbea. Gurasoa, aita zein ama izan daiteke, eta gurasoak, normalean aita eta ama biak. Okerrago dabilz gure gazteen arteko batzuk, erderaz mis aitas edo mis aitites esaten dabenean, eta askoz okerrago euskeraz nire aitak ahotik ateraten dabenean. Handia da, gero! Aitak bat baino gehiago, eta amarik ez! Hurrekoren bati inoiz itaundu deutsat: Zenbat aita daukazak hik ba? Guraso berbea erabilteko ekandurik ez daukienek, aita eta ama esango leukie, eta beste batzuek aita-amak.
Lagun berbea erderazko ‘compaero, amigo’ edo ‘compaera, amiga’ bitzuk izan daiteke, genero bietarako da gauza. Adineko jakingura batek gazte bati itanduko baleutso: Zein dozu laguna, ba?, ihesbideko erantzuna emoteko, edozein mutil zein neskaren izena emon, bardin izango leuke. Baina generoa zehaztu gura baleu, mutil-lagun edo neska-lagun berba elkartuak erabiliko leukez, ingelesez boyfriend edo girlfriend egiten diran antzera. Lagun berbea generoz neutroa da; mutil eta neska behar ditu aurretik buztarrian, ar-eme diferentzia argitzeko.
Alarguna, gizonezkoa izaten da batzuetan, andrazkoa sarriago (arrazoi biologikoakaitik, jakina), baina genero bietarako ohi darabilgu. Eta bizi-alarguna be bardin gizonezko zein andrazkoa. Zehaztu gura izan ezkero, gizon alarguna edo andra alarguna esango genduke. Nork ez dau inoiz entzun harako dantza-koplea: Amorebietako / bizi-alarguna,/ bakarrik egon barik / hartuizu laguna.
Otseina, ogiko seina dogu egituraz, eta bardin balio dau mutikoa zein neskatoa izan, ume txikien izenekin jazoten danez. Izan be, seina, umea eta haurra neutroak dira generoz. Zurtza, edo umezurtza berbea be, zurtz gelditzen dan mutiko zein neskatoarentzako izan leiteke. Sexu bientzako izenak dira, era berean, lagun eta adiskide be; bardin balio dabe gizonezko zein andrazkoentzat.
Ardura, kargu edo lanbide-jarduera bat beteten gizakiei be izen neutroak egozten jakez euskeraz: zuzendari, lehendakari, alkate, mediku, barberu, letratu, fiskal, abokatu, diputatu, okin, erizain… eta atzizkidun beste edozein (idazkari, ekonomialari, sukaldari, osagile, iturgin, gorule, itzultzaile, irakasle), euskal atzizkiak berez genero bakoak diralako. Konposatu batzuetan, gauza bera: mandazainak genero garraian ebiltzanei eritxen, batzuetan gizonak, baina Domingo Agirrek Kresala-n aitatzen dituan Tramana eta Brix mandazainak, edo arrain-saltzen ziharduen astodunak, emakumeak ohi ziran.
Horreetarikoetan generoa bereizteko jaun edo andere/andra alboan ipinita baino beste biderik ez dago. Tradizino zaharrean, eta Iparraldean gaur egun be, kargudun-izenaren aurrean ipini izan da: jaun diputatua / andere diputatua, jaun auzapeza / andere auzapeza, jaun abokatua / andere abokatua. Baina geure tradizinoan be antzera: Maixu Juan eta andra Madalena deritxe Mogelen berba-jardunetako pertsonaia biri. Eta senitarte kontuan halantxe darabilguz hondino be: osaba Peru, izeko Mari, lehengusu Xabier edo arreba Tere.
Baina hegoaldeko erabileran, jaun eta andra/andere atzean ipinteko joerea da nagusi, eta gaur egun halan erabiltea gomendatzen da: alkate jauna/alkate andrea, zuzendari jauna/zuzendari andrea…
Lexikoan finkaturiko konposatu batzuek be ezagun dabe ar-eme generoak bereizteko sistema hau, gizon edo andra berbea atzean dala: plazagizon, legegizon, eleizgizon, olagizon… gizonezkoetarako, eta plazandera, etxandera… emakumeetan. Ez jakuz, ostera, hain hurreko egiten eleizandra, legeandra edo etxegizon, baina hizkuntzak horretarako bidea zabalik dauka. Lanbide edo jarduera jakinetan gizonezko edo andrazkoak egoteak finkatu ditu era horretara berba alkartuok, baina etorkizunean zergaitik ez baliatu egitura hau lanbide modernoetarako. Gaur egun badira zientzia-andrak be, zientzia-gizonak ezeze, andra gidariak, bai taxi, bai bus, baita kamioidunen artean be.
Genero bereizkuntza horretatik bereiz itxi beharra dago giza hitzoina: gizalegeaz, gizabideaz, gizarteaz, gizatasunaz eta batez be gizakiaz dihardugunean, bientzako da.
Gizakietan ar-emeak bereizteko izen banakoetara jo beharra dago: gizon-andra, agure-atso, osaba-izeko, anaia/neba-arreba, seme-alaba, mutil-neska lehengusu-lehengusina, aitajaun-amandre, aitaxe-amaxe, morroi-neskame… edo bide bereko konposatuetara: gizaseme–andrakume, gizonezko-andrazko, gizakume-emazteki, aitabitxi-amabitxi e.a. Eta bereizkuntza beharrik sentitzen ez dogun kasuetan, neutroetara joten dogu: arbaso, asaba, senide, besoetako edo ginarreba. Azken biok aita edo ama hartzen dabe aurretik, bereiztu gura diranean.
Atzizki berezia hartzen dabe errege eta lehengusu berbak femeninoa adierazoteko, erregina eta lehengusina. Sakonean, mailegu bidez. Maileguetara joten dogu baita, gizaki batzuen ardura edo kargu-izenetan. Halangoak dira: kriadu-kriada, maisu-maistra eta antzeko kasuak.
Eta azkenez adjektiboen arloan genero banaketa zelan egiten dan gogorarazo daigun. Izan be, sartaldeko gure euskeran bereizkuntza markatzeko joera zorrotzagoa dago, erdi eta ekialdeko hizkeretan baino eta. Euskal jatorriko izenlagun batzuetan be bai, baina batez be maileguzkoetan, gaztelaniatik harturikoetan. Maileguok, zaharrak izanda be, banaketa formalak dirau, eta eurekazko analogiaz amaiera bikotxa daukie euskal etorkiko beste batzuk be. Adibide batzuk emotearren: gixajoaren lagun gixajea daukagu, eta bide beretik koitadu–koitada, kokolo-kokola, lelo-lela, potolo-potola, mozolo-mozola, txotxolo-txotxola eta errenkada luze bat.
Gradu-atzizki zahar bat be, -to / -(r,l)do femeninora hedatu da sartaldeko hizkeretan, -ta/-da garatuaz. Halan daukaguz bajuto-bajuta, bizardo-bizarda, koipezto-koipezta, ugerdo-ugerda… Danak be kualidade gozagarri bakoak. Bide beretik, urde edo zoro hitzen ondoan, zoranga eta urdanga garatu dira. Eta atzizkia mailegu garbia danean, -eru/-era erromantze-kalko garbia daukagu. Zesteru badaukagu gizonezkoentzako, errekadera andrazkoentzako.
Labur esanda, arau nagusia generoa ez markatzea bada be, intzirrikatuak be izan dira genero-aurkakotasuna morfologia bidez markatzeko, eta salbuetsion barri be emotea izan da gure asmoa.
Iturriko
