0. Sarrera
Aditz iragangaitzen, da tipokoen, kasuan nori sintagma hautazkoa izan ohi da orokorrean, eta salbuespen erabilera batzuetan gertatzen da baitezpadako izatea nori izen sintagma baten presentzia. Gehienetan, arrazoi semantikoek eraginda jatorko aditzari argumentu bikoa izan beharra. Baina badira beste arrazoi batzuk be: aditza maileguzkoa, mailegutza bidez geugandua izatean ohi datza batzuetan datiboaren presentzia iraunkorra.
Zerrenda luzetxua osotzen dabe erregimen honetako aditzek ‑batzuk euren adieretariko baten‑, eta ez da gure asmoa, aditzok behin banan aitatzea, ezpada tipologiaren arabera sailkatzea, eta sail diferente gitxi batzuen bidez erakustea euron portakizuna.
1. Adizki trinkoak argumentu-egitura zaharren seinale
Adizki trinkoek dirauen neurrian, orohar, argumentu-egitura zaharragoa (edo zaharrena) salatzen dabe orohar.
Adibide erakusgarria da eutsi aditzarena. Adizki zaharra dautsa bazan, zer-nori egiturako zan, gerora, trinko modura iraun eban gune murriztu horretan be zerk-nori izatera etorri bazan be, eta laguntzaile modura finkatu zan neurrian, ergatiboaren esparruan bereizitu zan, zerk edo nork nori argumentu egituraz.
Nori argumentu bako aditz batzuetan be agiri da da>dau erregimen aldaketa. Horreetarikoa doguirten edo urten aditzaren kasura. Sartaldeko hizkeretan aditz deponente lez jokatzen dogu: Nik urten dot. Harek urten dau. Eta gipuzkeraren zati on baten be bardin: Etxetik erten det.Baina erdialdeko hizkeretan erregimen zaharrari be eutsi deutso, batez be tradizinoan: Ni irten naiz. Hura irten da.
Baina Lazarragaren idatzietan agiri dan nirteanean adizki zaharra irakurtean ohartzen gara erregimen biak, da eta dau, bizikide dirala aldi berean, hizkera berean eta idazle beragan. Adizki trinkoa da eran darabil,irten nintzanean konposatuaren kide zuzena dogu nirteanean adizkia, eta ez irten nebanean iragankorrarena: “Eskuetan busti eta / kalera nirteanean, / ene laztan zuri ederra / berdurakin aurrean”. Baina aditz perifrastikoa darabilenean, dau erregimena jagoten dau idazle berorrek: urten eben, urteten ebela tipoko aditzak.
(…)
2. Nori-dun aditz trinkoen esangura propioak
Adizki trinko batzuk gordeten dabe batzuetan esangura-barritze edo esangura-aldatze bat. Aditz biren kasuak: egon eta joan.
Egon aditzak jagotzu, jagoku, jagoke adizkiak garatu dituan neurrian, esangura berezia hartu izan dau: egokitu, tokau edo gazt. ‘corresponder’ dalakoa. “‑Nori jagoko erantzutea? ‑Geuri jagoku, hatan be.”
Joan aditzaren kasuan, eskualde batzuetan behintzat, esangura-aldatze berbera jazo da, adizki trinkoz jokatzerakoan: “‑Niri ez joat ezer zuen arteko gorabehera horretan” baiezta leike batek. “‑Zer joatzu zuri ba horretan? Ez da zure ardurea” itaun lei beste batek.
3. Nori-dun aditz trinko zaharren argumentu-egiturak
Aditz gitxi batzuk badira euskeraz, euren erregimen zaharrari adizki trinkoetan eutsi edo iraunarazo deutsienak, baina aditz perifrastikoetan nork-nori egiturako bihurtu diranak. Ekin, jarraitu, eutsi dira ezagunenak, baina bakanago agiri diran beste batzuk be badira, erago modukoak, erregimen-aldatze beretsua jasan dabenak.
Ekin aditzak, ‘aurrera egin, jardun’ edo ‘heldu, oratu’ esangurakaz, erregimen zaharrari, aginteerako adizkietan iraunarazo deutso agirien eta sarrien, euskal hizkera gehienetan. Akio, zakioz, nakion, gakizkion edo gakiozan ereduko adizkien bidez.
Bigarren pertsonako adizkien erabilera bi: hakio hitanoz eta zakioz zuka:
– “Adin onari akio. / Emprende lo razonable.” (Garibai 8).
– “Goxean jagi ta bereala erago ta zakioz berari; ta ez aztu egun guztian” (Añibarro Esku librua).
Lehen pertsona pluraleko erabilera bi, gakiozan eta gakizkion:
-“Baina ez da orain berba egiteko denporea ta gakiozan aurrera” (Mogel Peru Abarka) [= egin daigun aurrera]
– “Eta ori zuei obeto aditzera emateko, gakizkon gure kartillako galdeai eta eranzuerai” (Gerriko I 456.) [= gakizkion, heldu deiogun]
Aditz laguntzaile gisa erabiltera etorri danean ekin, nor-nori argumentu-egitura zaharrari eutsi deutso. Hara Lazarragaren kontestu hau: “Silberok, bada bere, ugazabari lizenzia eskatu ekionean, joan zidin Silberagana, zeiñari negarrez egoala despedidu ekion”.
Jarraitu aditzak ‑jarrain, jarraigi dira aditz honen sartaldeko partizipio era zaharrak‑ aurreko ekin aditzaren eboluzino beretsua ezagutu dau, hegoaldeko tradizinoan behintzat: nor-nori izatetik nork-nori izatera etorri da, subjektua iragankor bihurturik.
Baina jarraitu aditza ugariagoa da adizki trinkoen formetan, edo ez hain urria, behintzat. Eta erregimen zaharra agiri dau horrelakoetan. Aditz honen kasuan erregimen zaharraren (bizi)iraupena luzaroagokoa eta kontestu gehiagokoa izan da. Adierazpen perpaus baten eredu dogu hurrengo errefrau honetan: “Villarreal de Urrechu, beti gerrea darraizu”, gaztelaniazko bertsino eta guzti: “Villarreal de Urrechu, siempre os sigue la guerra” (Garibay 33).
Askoz beranduagokoak dira da Mogelen hurrengo lekukotasunok. Perpaus nagusian: “Gabaz darraikuz baso-txakur azeriak” (Ipuinak). Zehar galdera perpausan: “Ez dakutsu […] zelan darraitan eizaria? (Ipuinak).
Adizki trinko gisa, Mogelek ordezkatzen dauen XVIII-XIX. mende-muga horretan egitura zaharraz jokatzen zan oraindino aditz hau. Baina haren hurrengo belaunaldiko idazleek (Fray Bartolome eta bere loba Juan Jose besteen artean) erregimen barrira moldatzen dira, nork-nori tipokora.
Aditz perifrastiko barruan, Iparraldeko nor-nori egitura berekoa izan genduan aditz hau XVI. mende bueltan. Errefrau zahar hau lekuko: “Aroari jarrain gakiozan. / Al tiempo sigámosle” (RS 440).
Baina Larramendiren aldirako, eta zer esanik ez Mogelenerako, guztiz finkaturik egoan nork-nori iragankorra: “Etzigoen bada Kristori jarraitzen beste askok, ta aurrenez bere amabi apostolu santuak?” (Larramendi, Azkoitiko sermoia). “Azeri askojakinak jarraitu eutsan arranoari abia eukan abe edo arbolaperaino” (Mogel Ipuinak).
Eutsi, goian aitatu dogun aditza, bere esangura propioaz (ez laguntzaile gisa), XIX. mendea baino lehen, zer-nori egiturakoa izan da, iragangaitza. Antzuolako Amilletaren dotrinako erabilerak ondo argiak dira: “Gizon batek ezpatea esku batean artzen dau eta maginea bestean, gizonari ezpatea ta maginea biak dautsa eta ez erak alkarri” (Antzuola). Antzuolako hizkeran dautsa adizkiak objetuk plurala be barruan hartzen dau, bizkaieraz nagusi dan dautsaz adizkia. Mogelen idatzietan dautsazanak adizki erlatiboa agiri da erabilirik: “Korkamistea ta oni dautsazanak” (Peru Abarka), hau da, honi loturik dagozanak.
Baina XVIII. mende berandutik behintzat, nork-nori argumentu-egiturea nor-nori zaharragaz lehian sartuta daukagu honezkero. Mogelek berak darabilen esaldi bat: “dagoz egun askotan andrakumeak goruari dautsela” (Erakuspena 227). Gerotxuagokoa dan frai Bartolomeren hurrengo esaldi honek be argi darakus erregimen aldaketa hori: “Txito alkarri dautsee, kristinauak, inorgaiti deungaro esateak ta inoren deungaro esana entzuteak” (Ikasik II). Baina idazle beronen hurrengo esaldi honetan, badautsaz adizkiak zer-zeri (edo nor-nori) erregimena agiri dau: “Ta erabatera asko izan ez arren, lapurreta txikiak alkarri badautsaz, egiten dabee pekatu andia, gauza andira elduten danean” (Ikasik I). Labur esanda, aldi horretan zibu-zabuan ebiltzan jako eta deutso erregimenak eutsi aditzaren joko trinkoan.
Erion, edo jarin, aditzak beti gorde izan dau zer-nori (zer-zeri) argumentu-egiturea. Aditz kuriosoa da berau, ze joko perifrastikoa ez da erabilten, eta ezaguna be ez da ia. Erioten jako, eriongo jaku erako aditz egiturak nekez erabili izan dira testu idatzietan, gramatikarien paradigmetan edo azalpenetan ez bada.
Aditz honen joko trinkoa, bestetik, guztiz murritza da, arrazoi semantikoakaitik berariaz: esangura guztiz berezia eta murritza daukalako, hatan be. Adizki trinko jakinak dira ezagunenak: dario, darie orainean eta erion, erien iraganean, batez be.
Gaur egun indarrean dagoan errefrau moduko errezitadu bat izan daiteke adizkiotariko baten biziraupenaren lekuko apala: “Kandelario lario, hatxari ura dario”. Eta eraz jatorku, bestetik, Mogelek bere alegietariko baten darabilen hurrengo hau: “Guzurra dario alangoari”. Edota Axularren konparantza honetakoa: “Egur hezeak egiten du gar, eta egiten du nigar: sua datxeka eta ura dario”.
Objektu pluraldunak urriagoak dira, baina garden lekukotuak, halanda be: “bada errukiaren errukiz malkoak darioz begietati gu gakusazanean” (Mogel Ipuinak).
Eta nori argumentua 1. edo 2. pertsonakoa dabenak bakan-mehatzak dira guztiz; hau da, darit, darizu, darigu erakoak. Amodio-kantu zahar baten hitzak dira: “ekusiko zaitut, maitea, / ai au doloria, / negarra darizula / begi oietatik” (Latxagak argitaratua).
4. Gogoeta eremuko aditzak nori argumentuaz
Gogoeta eremuko aditzek barruti semantiko propio bat osotzen dabe aditzen barruti zabalean, euren argumentu-egituran be igarri-igarrian antzematen dana. Hainbatxu dira, izan be, eremu semantiko horretako aditzak, zer-nori egituraz maiztasunez baliatzen diranak, esaldia josterakoan.
Esparru honetako aditzak, dana esateko, argumentu-egitura diferenteak onartzen ditue orohar, adierazo beharraren arabera egitura batagaz edo besteagaz jokatzen dabela. Argumentu-egitura diferenteon artean, zaharra nori-zer izan ohi da sarritan, baina gerora nor-zerez edota nork-zer egiturak gaineratu jakez aditzoi. Inguru-hizkuntzen eragina igarri-igarria da horretan, adierazote-prozesuaren eragileen ikuspegia aldatzeko.
Esparru honetako aditzen artean zerrendatu daitekezan batzuk: ahaztu, akordatu, begitandu, damutu, garbatu gogoratu, gomutatu, iruditu, otu eta beste. Begiratu labur bat eragingo deutsegu euroi.
Ahaztu aditzaren egitura zaharretarikoa dogu nori zer ahaztu tipokoa, baina ez bakarra, horraitino. Erregimenaren arabera ahaztu aditzaren ikuspegi semantikoa be zeharo diferentea ohi da. Zer-nori ahaztu egituraz subjektu semantikoa parte pasiboa da ahaztute horretan. Nork-zer ahaztu egiturea dogunean, pertsonea da ahaztutearen eragile aktiboa. Mogelen hurrengo pasarte honek islatzen ditu aurrez aur ikuspegi biak: “Ikusirik ezin ebala aztu [pekatua] asmo aekaz, jarri jakon buruan limosna asko eginda, pobreai lagunduta, eleizetan denpora luzeak iragota, edo aztuko jakola, edo konfesau baga parkatuko eutsala Jangoikuak” (Konfesino).
Badauka hirugarren erregimen-egitura bat be ahaztu aditzak: nor-zegaz eredua. Hau barriagoa dalakoan gagoz, gaztelaniazko “olvidarse de” dalakoaren taiura eratuta. Halan: Ez naz ahaztu zuk esandakoaz; edota: Horregaz ez nago ahaztuta.
Hizkera batzuetan, eta idazle batzuen erabileran, nork-zer egiturea da nagusi, subjektu ergatiboaren papera indartsuagoa dala ‑‑Añibarro arratiarraren kasua‑‑, eta beste batzuetan zer-nori egitura da nagusi ‑‑Mogel edo Frai Bartolome idazleen kasua‑‑.
Zer-nori: “emon eustan injuria andia ezin aztu jat, odolak irakiten deust ikusiagaz beste baga” (Mogel Konfesino).
Nok-zer: “abia zirean prest ta pozik adoretara Jesus seintxoa, largetan zituezala euren erriak, etxeak ta ondasunak, aztuten zituela bide luzeak ekazan neke gogor guztiak ta jenteen zer-esanak” (Añibarro Lora sorta).
Nor-zerez: “Zuk orain emongo deustazu berbea biurtuko deustazula beste ainbeste, ta egun gitxi barru; baiña gero aztuko zara berbia gordeteaz” (Mogel Ipuinak).
Begitandu dogu zer-nori egiturako aditz ziurretariko bat, maiztasunez mendeko osagarri batek ordezten dauela IS-zer absolutiboa. Mogelen lekukotasun bi:
a) “Begitandu jakon kerizeagaiti, zala benetako okela zatia” (Ipuinak);
b) “ta begitandu jakon, mundurik mundu urtenda, olgau ta olgau eginda, aztuko jakola” (Mogel Konfesino).
Honegaz emongo deutsagu behingoz akaberea zer-nori argumentudun aditzen arlo luzeari, hurrengo takada baten bigarren parte batez osotzeko asmoz eta gogoz.
Iturriko
2020-11-20
