Adierazpen bat egiatzat edo guzurtzat joteko, euskeraz ditugun hitzik zuzenenak laburrak, monosilaboak dira, beste hizkuntza batzuetako antzean, bai eta ez. Ez dirudi inguru-hizkuntzetako hitzekin zerikusi handiegirik dabenik, ez jatorriz ez ikutuz. Beste edozein hizkuntzatan baizen funtsezkoak eta preminazkoak ditugu hitzok euskeraz.
Sarritan bakarrik darabilzguz: Bai, arrazoi dozu. Ez, ez dozu arrazoirik. Baina era batera edo bestera aurrizki gisa itsatsi edo erantsi izatera etorri jakuz: Badakigu arrazoi dozuna. Bada edo ezta. Ez ukapen-hitzaren kasuan, aditzetik banandurik idazteko araua finkatu da euskeraz, nahiz eta ondo jakin, hiztunontzat hitz erantsia dana: ezta, eleuke, etzan, eneuke, etxako eta horreen antzera ahoskatzen ditugun hainbat adizkitan ohartu geinkenez.
Idatzi honetan, bai eta ez barik, baietz eta ezetz ditugu jardungai, hau da, oin-hitz bi horreen eratorriak, -etz atzizkia lagun dala. Euskal idatzi zaharrenetarik agiri dira baietz eta ezetz euskeraz. Pirinioz beheitian batez be, Iparraldeko tradizinoan bakanago.
Bai edo ez zeharka edo zeharbidez adierazoteko garatu dira euskeraz baietz eta ezetz, mende-perpaus osagarri baten funtzinoa beteten lez, erromantze-hizkuntzetako que konjunzinoaren ordeak hartzen dituala. Mende-perpaus betekizun horrek baldintza dau aditz nagusi baten mende egotea. Aditz hori gehienetan agirian egongo da: Baietz dino. Ezetz uste dau. Beste batzuetan eliditurik egon daiteke, baina esaldiaren azpian beti datza aditz nagusia. Sintaxiaren aldetik baietz, ezetz erantzun-hitzek aditz nagusi horren osagarri zuzenaren funtzinoa beteten dabe.
Mendekotasun hori baietz/ezetz hitzak bere soiltasunean beteten dau ia beti: Baietz esango neuke. Ezetz pensau lei. Elipsiaren indarra sekulakoa da hitzokin sorturiko perpausetan. Normalean mende-egitura horren barruan beste osagairik gitxitan baino ez da agertzen. Erabilgune ohikoenetariko bat, aupada, eztabaida edo desafio girokoa da. Probaketan, idi-buztarri batek berrogei untze egin baditu, esaterako, hurrengoak marka hori: Baietz ondu! Ezetz ondu!, hasten dira aldarrika apostulariak, dirua jokatzen dabenen buruak berotzeko (eta agian boltsikoak hotzitzeko). Izen sintagma edo adizlagunen bat be agertu daiteke esaldi horretan: Ezetz ondu hurrengoak! Baietz irabazi aurrekoari! Ezetz jan osorik! Baietz edan botilakada osoa! Elipsirik zorrotzena, aditzari dagokiona da: mende-egitura horretako aditza partizipio modura (edo aditzoin modura agian lehenago) azaleratuko da; edozelan be aditz joko barik. Agramatikalak lirateke bete-betean: *Baietz dakidala! *Ezetz ikusten dala. Inoiz horrelako okerbideak ikusten dira, erderatik euskerara itzulpen hitzez-hitzezkoa egin gurarik edo. Baina utikan horrelakoak!
Beste ezaugarri jakin bat be gordeten dabe hitz biok mezuaren aldetik. Esaldiaren fokua, galdegaia, eurok hitzok dira beti. Hori dala-ta, esaldi laburretan aditz nagusiaren aurretxuan agertuko dira, ordena neutroa darabilgunean behintzat. Halan Aibarrok bere Voces hiztegian, gaztelaniazko negar aditzaren euskal ordaina emoteko honetara dakar: ezetz esan, eta ez atzekoz aurrera. Aurre-posizino hori gordetan beti da errazago izan be, perpaus nagusiaren barruan mende-egitura hori laburra izan da; gehienetan baietz edo ezetz beste barik, edo luzeagoa izan ezkero be, aditz partizipioa edo izen sintagma egituraren bat, gehienez be. Horrexegaitik beharbada, gaurko hizkera mintzatuan ezeze, tradizinoko idatzietan be maiztasun handiz agiri da aditz aurreko leku horretan. Klasiko biren lekukotasunak: Baietz bada, ondo egoala! (J. Mateo Zabala). Baina ez naz azartuten baietz esaten, ondo pensau bagarik (Frai Bartolome).
Horrek ez dau kentzen, bai berbaz, bai tradizino idatzian, aditz nagusiaren ostean agertzea sarri hitz markatu biok. Hori jazoten danean, intentsidade berezia hartzen dabe hitzok. Berbaz normalak dira: Esan dau ezetz, ez datorrela. Dino ze baietz, etorriko dala. Mende-egitura barruko ordenan be aditz partizipioa lehenengo eta baietz/ezetz ostean sarri be sarri entzuten da. Lehen aitatu dogun aupada, joko edo eztabaida giroan nork ez ditu esan edo entzun honetarikoak: Ondu baietz! Irabazi ezetz!
Idatzizko tradizinoan be atze-erabilera hau ohikoa da. Mogelen alegietako hau, kasurako:
ta itandu eutseen bere umeai, idia beste ete zan? Eranzun eutseen ezetz, gitxiago bere. Edo Frai Bartolomeren beste hau: Ta andi gerotxuago itandu eutseen arima-erosleak guztiai, ea zaldia erosten dabenak, kabuak berak ez dituan. Erantzun eutseen ordiak, baietz..
Oraingoz bego hona arte gai honezazkoa. Hurrengoan daragoiogu astitsuago.
Iturriko
2017-09-22
